O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi akademi ya a. A. Mavlyanov
Yüklə 417,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Induktiv xulosa chiqarish
Induktiv xulosa chiqarish vositali xulosa chiqarishning bir shakli bo‘lib, unda alohida olingan yakka chin bilimlardan umumiy, lekin ishonchlilik darajasi yetarli bo‘lmagan ehtimoliy bilimlarga boriladi. Deduktiv xulosa chiqarishda, uning qonun-qoidalariga amal qilishning o‘zi muqarrar ravishda chin bilimlarni keltirib chiqaradi. Deduktiv xulosadan farqli ravishda, induktiv xulosaning qonunlariga amal qilishning o‘zi chin bilimlarni olish uchun yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun ham induktiv xulosada olingan bilim ehtimoliy bo‘ladi. Induktiv xulosa – eng avvalo narsa va hodisalarga xos belgining muayyan bir sinfga mansub predmetlarda ko‘p marotaba takrorlanishni empirik kuzatish orqali aniqlab xulosa chiqarish. Endi induksiya so‘zining o‘ziga kelsak, lotinchada «inductio» – «yagona asosni keltirib chiqarish» ma’nosini anglatadi. Yanada aniqlik kiritsak, induksiya yakka, juz’iy bilimdan umumiy bilimga o‘tishning mantiqiy shaklidir. Demak, induktiv xulosa yakka, juz’iy bilimlardan umumiy bilimga o‘tishning mantiqiy shakli bo‘lib, unda muayyan sinfga mansub belgilarning takrorlanishi, ularning mazkur sinfga kiruvchi barcha narsa va hodisalar uchun umumiy bo‘lishi mumkinligi haqida xulosa chiqarish ekan. Induktiv xulosalashning to‘liq va to‘liqsiz turlari mavjud. Induksiya turlarini chizma tarzidagi ifodasi quyidagicha: ИНДУКЦИЯ ТЊЛИЌ ТЎЛИЌСИЗ 95 ОММАБОП ИЛМИЙ To‘liq induksiya. To‘liq induksiyada birorta belgining muayyan sinfga kiruvchi bir predmetga xosligini aniqlash asosida, uning mazkur sinfdagi barcha predmetlar uchun umumiy belgi ekanligi haqida xulosa chiqariladi. Masalan: Taftish komissiyasiga jazoni ijro etish muassasasining barcha besh otradidagi tartib-intizomning ahvoli haqida xulosa tayyorlash vazifasi yuklatilgan. Komissiya muassasaga tegishli otradlarning har birida maxsus taftish olib borib, ularning hech birida tartib-intizomning buzilganligi haqida birorta ham ma’lumot topa olmasa, unda ularning hammasi haqida bir umumiy xulosaga, ya’ni mazkur jazoni ijro etish muassasasining barcha besh otradida tartib-intizomning talab darajasida ekanligi haqida xulosa chiqarishi mumkin. Mazkur xulosa to‘liq induksiya bo‘lib, u sxemada quyidagicha ifodalanadi: S 1 – P belgiga ega. S 2 – P belgiga ega. S n – P belgiga ega. …………………………………………………. S 1 , S 2 , ……… S n K sinfni tashkil etadi. Demak, K sinfning har bir predmeti R belgiga ega. To‘liqsiz induksiya. Muayyan sinfga mansub ayrim narsa yoki hodisaning belgilari asosida mazkur sinfga kiruvchi boshqa barcha narsa yoki hodisalarga shu belgining xosligi haqida xulosa chiqarishga «to‘liqsiz induksiya» deb aytiladi. To‘liqsiz induksiyada o‘rganilayotgan narsa yoki hodisaning barcha holatlarini kuzatish imkoniyati bo‘lmasa, ularning ayrim qismlarini o‘rganish asosida butun bir sinfga yoki turga kiruvchi barcha narsa va hodisalar haqida xulosalashda qo‘llaniladi. To‘liqsiz induksiya bir sinfga mansub barcha hodisalarni tekshirmaydi, balki ayrim hodisalardagi belgini mana shu tur uchun tegishli deb hisoblaydi. Masalan: O‘g‘rilik – jinoiy javobgarlikka tortiluvchi qilmishdir. Bosqinchilik – jinoiy javobgarlikka tortiluvchi qilmishdir. 96 Firibgarlik – jinoiy javobgarlikka tortiluvchi qilmishdir. O‘g‘rilik, bosqinchilik va firibgarlik o‘zgalar mulkini talon-taroj qilishga qaratilgan jinoyatdir. Demak, o‘zgalar mulkini talon-taroj qilishga qaratilgan barcha jinoyatlar javobgarlikka tortiluvchi qilmishlardir. Mazkur xulosa to‘liqsiz induksiya bo‘lib, sxemada quyidagicha ifodalanadi: S 1 – P belgiga ega. S 2 – P belgiga ega. S 3 – P belgiga ega. …………………………………………………. S n – P belgiga ega S 1 , S 2 , S 3 …………. S n lar K sinfiga mansub. Demak, barcha K sinfdoshlar R belgiga ega. To‘liqsiz induksiyaga ko‘ra olinadigan umumiy natijalar ehtimoliy xarakter kasb etadi hamda ulardan fan va amaliyotda ilmiy nazariya yoxud kashfiyotlarni yaratishda keng qo‘llaniladi. Lekin deduktiv xulosaga nisbatan to‘liqsiz induksiyada noto‘g‘ri xulosalash ehtimoli ko‘proq bo‘lishi mumkinligini nazarda tutishimiz lozim. To‘liqsiz induksiya xulosaning asoslash uslubiga ko‘ra ommabop (oddiy sanash orqali ) va ilmiy induksiyalarga bo‘linadi. Yüklə 417,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|