O‘zbеkistоn rеspubliкаsi maktabgacha ta’lim vаzirligi

Kurs ishining vazifalari - Maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik tasavvurlarini shakllantirishda o’yin ahamiyatini o’rganishdan iborat.
Kurs ishini mavzusining dolzarbligi. O‛zbekiston respublikasi Maktabgacha ta'lim tashkilotlari uchun “Ilk qadam” Davlat o‛quv dasturida maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishida o‘yinning roli va maktabgacha ta’lim tashkilotining ta’lim va tarbiya jarayonida uning ahamiyati haqida “Davlat o‘quv dasturida bolaning o‘yin o‘ynash huquqi tan olinadi, o‘yinning bola uchun ahamiyati, uning pedagogik imkoniyatlari ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishda inobatga olinadi. O‘yin maktabgacha yoshda yetakchi faoliyatdir. O‘yin orqali ta’lim olish bolalarni ta’lim olishi va rivojlanishining yondashuvlaridan biridir”,- deyilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga matematik tasaavvurlarini shakllantirish - o‘yin orqali ta’lim olish va rivojlantirish dasturga mos. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda muhim yondashuvdir. O‘yin quvonch keltiradi va bolalarni rag‘batlantiradi, ularga yangi ko‘nikma va bilimlarni o‘rganishga, o‘zini va atrofidagi dunyoni bilishga imkon beradi. MT bolaning o‘yin huquqini tan oladi, o‘yinning bola uchun muhimligini va uning individual rivojlanishi, ta’lim olishi va farovonligiga ko‘maklashishdagi pedagogik imkoniyatlari tan oladi.
Kurs ishi mavzusining maktabgacha ta’lim tizimidagi ahamiyati
O`yinlar maktabgacha yoshdagi bolalarning asosiy faoliyat shakllari hisoblanadi. Bu esa pedagog va psixolog olimlar tomonidan shu yosh davridagi o`yinlarning ta’lim – tarbiyaviy ahamiyatini o`rganish va yanada oshirish bo`yicha tadqiqot olib borishiga asos bo`ldi. Natijada oldingi asrning 60-yillari boshida AQSH so`ngra boshqa G`arb mamlakatlarida ishchanlik o`yinlari qo`llanila boshlandi. Ishchanlik o`yinlari tadqiqotchilari bu usulni eng asosiy samarali va tejamli ta’lim metodlaridan iborat deb takidlaganlar. Didaktik o`yinlarning yana bir turi aqliy hujum usulini birinchi marta 1939- yilda A.F. Osborn qo`llagan. Bu usulni g`oyalar banki deb ham nomlagan. U muammolarni quyidagicha yechishga asoslanadi:

• 
  muammoli vaziyat yaratish;
  
• 
  g`oyalarni shakllantirish;
  
• 
  eng yaxshi g`oyalarni tekshirish va baxolash va tanlash/
  

O'yin - bu har doim va barcha xalqlarda o'z joyiga ega bo'lgan bolaning yagona markaziy faoliyati. Bolalar o'ynashni o'rganishlari shart emas. Bolalar doimiy ravishda, xohish bilan, zavqlanish bilan har qanday aniq maqsadlarga intilmasdan o'ynashadi. Sig Mund Freud bolalar bilan juda kam ishlaganiga qaramay, u bolalar o'yinining ma'nosini juda hayratda qoldirdi. U shunday deb yozgan: «Bolada xayolning birinchi izlarini qidirishimiz kerak. Eng sevimli va barcha iste'mol qilinadigan bolalar faoliyati o'yindir. Ehtimol, har bir bola o'yinda yozuvchiga o'xshashligini aytishimiz mumkin: u o'z dunyosini yaratadi yoki aks holda u bu dunyoga ko'proq yoqadi. U dunyoni jiddiy qabul qilmaydi, deb ayta olmaydi; Sekinlashishi, u o'yinga juda jiddiy va saxiylik bilan uning his-tuyg'ularini sarmoya kiritadi.
"O'yin - bu bolaning o'ziga xos xususiyati - o'z dunyosiga moslashish uchun o'ziga xos ifodasi. O'yin, shuningdek, shaxsiyat va guruhlarni tashxislashning ajoyib vositasidir. Bolaning shaxsiy rivojlanishiga qo'shimcha ravishda, o'yin sizga nima kerakligini izlayotganini aniqlashga imkon beradi, chunki o'yinda u olishni istaydi kerakli rol. O'yin yordamida biz baholash faoliyatini amalga oshirishimiz mumkin, chunki o'yin har doim o'qituvchi uchun xamir bo'lib, bir vaqtning o'zida ishlab chiqarishga, tashxislash va baholashga imkon beradi.
O'qish jarayonida o'yinning to'g'ri joriy etilishi o'rganishga olib keladi, bu yanada qiziqarli, tezroq, yaxshiroq bo'ladi. Bolalarni biron bir ish qilishga majbur qilishning hojati yo'q, o'rganing, ular uchun qiziqarli bo'ladi, ular bilim olishga intilishadi! Zamonaviy pedagogik adabiyotlarda o'yinlar tasnifiga nisbatan keng miqyosdagi yondashuvlar mavjud. Keling, ba'zilarida yashaymiz. A.V. Zaporojhets va A.P. USOVA quyidagi tasnifini ishlab chiqdi:
1) "O'yinlar ijodiy va ularning navlari: o'yinlar - dramaviylashtirish va qurilish o'yinlari;
2) harakatlanuvchi o'yinlar;
3) didaktik o'yinlar.
" N.Ya o'yin tasnifiga bir nechta boshqa yondashuv. Mixaylenko va N.A. Qisqa. Ular quyidagi variantni taklif qilishadi: "... Qoidalar bilan o'yinlarni uchta kichik guruhlarga bo'lish mumkin: Harakatlanuvchi o'yinlar (shlaklar, yashirin va qidirish, klassika va boshqalar); Sahna o'yinlarini bir nechta kichik guruhlarga bo'lish mumkin: rol (shifokor, ona, ona va buvida); didaktik o'yinlar.
I BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTIDA MATEMATIKA OʼQITISH VA TASHKIL ETISH
1.1 Matematika mashgʼulotlarining didaktik talablari
Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirishda taʼlimning didaktik tamoyillarini hisobga olish kerak. Matematikadan mashgʼulotlar haftaning maʼlum bir kunida oʼtkazilishi kerak. Tarbiyachi mashgʼulotga tayyorlanar ekan, dastur mazmunini sinchiklab oʼrganadi. Matematik bilimlar bolalarga qatʼiy aniqlangan sistema va izchillikda beriladi, bunda yangi materiallar bolalar oʼzlashtira oladigan darajada boʼlishi kerak. Har bir vazifa bir qator kichik topshiriqlarga boʼlinadi.

• 
  Bu kichik topshiriqlar ketma-ket oʼrganiladi. Masalan, tayyorlov guruhi bolalarini buyumlarni boʼlaklarga boʼlish bilan tanishtirish bunday ketma-ketlikda amalga oshiriladi:
  
• 
  bolalar birinchi mashgʼulotda buyumlarni ikkita teng qismga boʼlishni mashq qiladilar va yarim nima ekaninioʼzlashtiradilar;
  
• 
  ikkinchi mashgʼulotda bolalarning teng ikkiga boʼlinadigan buyumlar haqidagi tushunchalari kengaytiriladi va shunga mos lugʼati aktivlashtiriladi;
  
• 
  tarbiyachi uchinchi mashgʼulotda bolalarga buyumlarni teng toʼrt qismga boʼlish usullarini tanishtiradi, shuningdek butunning qismga munosabatini koʼrsatadi; keyinroq bolalarga geometrik shakllarni ikki va toʼrt qismga boʼlishning har xil usullarini koʼrsatadi, bolalar butun bilan qism orasidagi munosabatlarni oʼrnatishadi.
  

Shunday qilib, dasturning har bir boʼlimi ketma-ket oʼtkaziladigan bir necha (uch-olti) mashgʼulotda amalga oshiriladi. Bolalarning bilimlari mashgʼulotdan mashgʼulotga kengayadi, aniqlashtiriladi va mustahkamlanadi.
Dasturning bir boʼlimidan ikkinchi boʼlimiga oʼtishda oʼtilganlarni takrorlash, yangi bilimlarni oʼzlashtirilgan bilimlar bilan bogʼlashni taʼminlash katta ahamiyatga ega.
Yangi materialni oʼrganish jarayonida oʼtgan materialni takrorlash bolalarning bilimlarini chuqurlashtiribgina qolmay, balki ular eʼtiborini yangi materialga qaratish, uning puxta oʼzlashtirilishiga imkon beradi.
Odatda yangi mavzuni uch—besh mashgʼulot davomida, oldin uniig birinchi qismida, keyinroq ikkinchi qismida oʼrganiladi. Mavzuni ikki hafta, baʼzan uch hafta oʼtganidan keyin takrorlash kerak. Eski materialga qaytish davri borgan sari dasturning har bir oʼrganilgan boʼlimi oʼquv yili oxiriga qadar tarbiyachining fikr doirasida boʼlib turishi kerak. Shu munosabat bilan bir mashgʼulotning oʼzida dasturning bir boʼlimiga yoki har xil boʼlimning, yaʼni «Miqdor», «Sanoq», «Kattalik», «Shakl» va boshqa boʼlimlariga oid masalalar oʼrganilishi va takrorlanishi mumkin.
Oʼrgatishning hamma boʼlimlari boʼyicha dasturni bolalar izchil oʼrganishini va ularda elementar matematik bilimlar sistemasini shakllantirishni shunday qilib taʼminlash mumkin boʼladi. Matematika oʼqitishda mashgʼulotning har xil turidan foydalaniladi. Mashgʼulot turi uning mazmuni bilan aniqlanadi. U yangi materialni oʼrganishga yoki oʼtilganlarni takrorlashga, bir qator mashgʼulotlarning materiallarini umumlashtirishga yoki bolalarning bilimlarini tekshirishga bagʼishlanadi.
Yangi materialni oʼzlashtirish bolalardan koʼproq zoʼriqishni talab qiladi. Shu sababli mashgʼulot oxirida tanish materialni kiritish bir oz boʼshashish imkonini beradi. Masalan, tayyorlov guruhidagi mashgʼulotlarning birinchi qismida 5 sonining oʼzidan kichik ikki sondan iborat tarkibi bilan tanishtirish, ikkinchi qismida doira va oval chiza olish malakasi qaraladi, 3 va 4 sonlarining ikkita kichik sondan iborat tarkibi oʼrganilishi, bilimlar mustahkamlanishi mumkin. Uchinchi qismda «Nima oʼzgardi?» oʼyinida buyumlar toʼplamini sanash (masalan, samolyotlar zvenolari nechtaligini, har qaysi zvenoda nechtadan samolyot borligini, hamma samolyotlar nechtaligini aniqlash)ga doir mashqlar bajarilishi mumkin. Mashgʼulotning tuzilishi (strukturasi) dastur boʼlimlarining hajmi, mazmuni, koʼrgazmaliligi, tegishli bilim va koʼnikmalarniig oʼzlashtirilish saviyasi va boshqa omillarga bogʼliq.
Chunonchi, kichik guruhda bir yoki ikki mavzu boʼyicha mashgʼulotlar oʼtkazish maqsadga muvofiq. Shu bilan birga hamma guruhda yangi mavzu boʼyicha birinchi mashgʼulot, odatda, toʼliq oʼrganishga bagʼishlanadi, takrorlash yangi materialning oʼtilishi munosabati bilan yoki mashgʼulotning oxirida oʼtkaziladi.
Ikkinchi, uchinchi va undan keyingi mashgʼulotlar berilgan mavzu boʼyicha ham, oldingi mavzular boʼyicha ham materialni mustahkamlashga bagʼishlanadi.
Bolalar (oʼrta, katta va maktabga tayyorlash guruhlarida), buyumlarni va geometrik shakllarni har xil alomatlari boʼyicha guruhlarga ajratishni, oʼyinchoqlar, shakllar, jadvallar toʼplamiga tayyorlov guruhlarida «qancha» soʼzi bilan savollar oʼylab topishni mashq qiladilar.
Shuningdek «Qoʼshnilaringni top», «Men qaysi sonni oʼtkazib yubordim?», «Kim koʼp bilsa, u uzoq sanaydi» kabi oʼyinlar oʼtkaziladi.
Bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi har xil xarakterdagi, yaʼni amaliy, oʼyin, musobaqa elementlari bilan bogʼliq mashqlardan, interfaol usullardan foydalanadi. Uch-toʼrt yoshdagi bolalarni oʼqitishda, ayniqsa, oʼyin elementlaridan keng foydalaniladi. Shuni esda tutish muhimki, didaktik materialni va usulni almashtirish bilim va koʼnikmalarni alohida zoʼriqishlarsiz oʼzlashtirishni taʼminlovchi vositadir.
Oʼyin momentlariga haddan tashqari berilib ketmaslik kerak, chunki oʼyin asosiy narsadan — matematik ishdan chalgʼitishi mumkin, natijada bolalar mashgʼulot rejasida nazarda tutilgan bilim va koʼnikmalarni oʼzlashtira olmaydilar.


1.2 Matematika mashgʼulotlarida tarbiyachining nutqi
Tarbiyachi uchun namunali nutqni egallash - bu uning óz kasb-koriga tayyorligini belgilovchi kórsatkich hisoblanadi.
Taniqli pedagog, bolalarni ona tiliga órgatish uslub va uslu-biyotlarini , maktabgacha tarbiya bóyicha mashhur mutaxassis, professor Y.l.Tixeyeva tarbiyachi nutqiga yuksak baho berib, shunday degan edi; Boǵchada bola-lar beixtiyor taqlid qiladigan namuna tarbiyachi (bog'bon)ning tilidir, tarbiyachining tili bolalar tiliga ǵoyat samarali va nihoyatda kuchli ta'sir ko'rsatadigan hamma narsalarni o'zida birlashtira-digan bo'lishi kerak. Bog'bonning tili bekam-u ko'st, adabiy talaffuzning har qanday nuqsonlaridan xoli bo'lishi lozim. Har bir tarbiyachi o'z nutqidagi nuqsonlarni aks etiruvchi daftar tutishi, unga kam-chiliklari belgilab borishi, so'ngra ularni bartaraf etish bóyicha reja tuzib, ishni tashkil etishi kerak.
Har bir tarbiyachi-pedagog nutqiga qo'yilgan talablarni juda yaxshi bilgan holda o'z nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etib borishi kerak. Nutqda bildiriladigan mazmunni bolalarga tushunarli, qiziqarli. bog'langan holda yetkaza olish tarbiyachi nutqining zaruriy xususiyatlaridan hisoblanadi.
Matematika aniq fan. Shu sababli o’qitishda bolalar o’z fikrlarini aniq va bog’liqli bayon qilishni o’rganishlari juda muhim . Bolalar har doim tarbiyachining mantiqan ixcham savodli nutqini eshitishlari kerak . Tarbiyachilar ko’pincha u yoki bu matematik atamalarni ishlatishganda “to’plam”, “miqdor”, “son”, “raqam”, “kattaliklar”, “shakl”, “figura”, “tomon” va h .k. tushunchalar orasidagi farqlarni oydin tasavvur qila olmaganliklari tufayli xatolarga yo’l qo’yadi .
Matematik tushunchalarning mazmunini bilib olish muhim , busiz bolalarga ilmiy ishonchli bilimlarni berib bo’lmaydi . Fazoviy va miqdoriy belgilar va munosabatlar faqat so’zlar yordamida akslanishi mumkin . Shu sababli bolalar tomonidan matematik ob’yektlarning xossalari va belgilarining ajratilishi albatta, ularning nomlari bilan kuzatiladi. Bola bog’langan qo’shma gap va ergashgan gap tuza olmagani uchun nutqda matematik munosabatlarni aks ettirish qiyinlik qiladi. Bu malakani sinchiklab o’rganib chiqishga to’g’ri keladi. Oldin savolarni bo’laklarga bo’lish masalan, bolalardan – “Qizil tasmachada nechta tosh bor ?” - deb so’raladi. So’ngra bolani ushbu bog’lanishni o’rnatishga o’rgatish kerak: “Qizil tasmachada biita, ko’k tasmachada esa ko’p tosh bor”. Tarbiyachi yo javob namunasini beradi yoki bola uchun javob beradi: “qizil tasmachada bitta tosh bor ko’k tasmachada esa ...” – “ko’p tosh bor” - deb to’ldiradi kichkintoy.
Bolalar matematik fikrlarni qisqa va aniq ish mohiyatini aks ettirib tuzishga o’rgatiladi . 3 yoshli bola “qo’g’irchoqlar nechta bo’lsa piyolachalar shuncha“ deydi yoki “idishlar ko’p, qo’g’irchoqlar kam“ - deydi, yoki “to’rt, uch esa to’rtdan kichik”,- deb javob beradi. Bolalar nutqida matematik ob’yektlar bilan bajariladigan ishlarning aks etishiga katta e’tibor berish kerak. Bolalar u yoki bu topshiriqlarning bajarilishini albatta gapirib berishlari va tushuntirishlari kerak. Ajratilgan xossalar, belgilar (alomatlar ) va mos harakatlar usullari orasida bog’lanishlar, ya’ni bilimlar bilan ularning idrok qilinishi orasida bog’lanishlar shu asosida o’rnatiladi. Bolalar uchun har bir yangi harakatini tarbiyachining o’zi ko’rsatadi , uni aniq ko’rsatmalar tushuntirishlar olib boradi. Bu ko’rsatma va tushntirishlar mumkin bo’lgan xatolarning oldini olishga yo’naltirilgan bo’ladi, bunda hamma ish usullarini tarbiyachining o’zi ko’rsatadi, jarayonni va ishlarning bajarilish tartibini tushuntiradi. Masalan: bolalarga sanoq usullarini o’rgatar ekan tarbiyachi bolalar ko’z oldiga buyumlarni sanaydi va bunday deydi: “Men matryoshkalarni qo’g’irchoqlarni o’ng qo’lim bilan chapdan o’ngga qarab sanayman bitta, ikkita, uchta – jami uchta matryoshka deyman”. Didaktik materiallarni almashtirib tarbiyachi bir xil harakatning o’zini ko’p marta takrorlaydi, bunda u har doim harakat tomonini aytib turadi. Bolalar nima qilishlarini va qanday qilishlarini aytib berishadi. Bolalarning u yoki bu harakatni o’zlashtirishlariga qarab, og’izaki tushuntirishlarining roli ortib boradi.
Tarbiyachi so’z bo’yicha ishlashga o’rgatadi, borgan sari ularga ko’proq mustaqillik beradi. Agar dastlab harakat usullari mufassal tushuntirilgan bo’lsa , keyinroq ko’rsatmalar umumiy xarakterga ega bo’la boshlaydi, masalan bo’yi va enini aniqroq qilishga harakat qiling. “Shundan keyin bolalar qo’yilgan masalani hal qilgunga qadar harakatlarni rejalashtirishga o’rgatiladi ular ushbu xil savollarga javob berishadi:

• 
  Qaysi lenta uzun qaysi lenta qisqa ekanini qanday bilish mumkin?
  
• 
  Siz to’g’ri to’rtburchaklarni teng ikkiga qanday bo’lasiz?
  
• 
  Qaysi xaltada don ko’pligini qanday bilasiz?
  

O’qitishning bunday izchillikda bo’lishi bilish jarayonlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Shunday qilib, bolalar, albatta, nima qilganliklari keyinroq nima qilishlari haqida gapirib berishlari kerak. Bunda ular tushunarsiz, anglab yetilmagan , ya’ni ular bevosita tajribasida bo’lmagan narsalarni eslab qolishlariga hech bir holda yo’l qo’ymasliklari kerak.
Tarbiyachi bir narsaning o’zi ammo har gal bolarni o’ylab , tushunib yetgan holda javob berishga undab, bu savollarni har xil ifodalab beradi.
Chunonchi , tayyorlov guruhi bolalari lentaning uzunligini o’lchaganlaridan keyin, u ushbularni so’raydi: “ lentaning uzunligi nimaga teng? lentaning uzunligi raqam bilan uchta o’lchovga teng degani nimani bildiradi ? Lentaning uzunligini o’lchashda chiqqan uch soni nimani bildiradi? Shunday uzunlikda lenta olish uchun yana o’lchovni necha marta qo’ysh kerak? Tarbiyachi siyqasi chiqqan ( trafaret ) javoblarga yo’l qo’ymaydi, doimo bolalarga bu haqda qanday qilib boshqacha aytish mumkinligini o’ylab ko’rishni taklif qiliib turadi.(“ konuslar nechta bo’lsa matyoshkalar shuncha “, “ matryoshka va konuslar teng “ , “ matryoshkalar va konuslar to’rttadan “) , buyumlarning ikki guruhi o’rtasida tenglik o’rnatib , deyishadi katta guruh bolalari .
Bolalar oldida har doim “ nega?”, “qanday?” savollari turishi kerak. Tarbiyachi bolalarni o’rtoqlarining javoblarini to’ldirishlari, tuzatishlari, aniqlashtirishlarini ularning javoblarini yaxshi eshitishga o’rgatadi : “Kim to’ldiradi , kim yaxwiroq gapirib beradi? “ kabi savollarni beradi . Mashg’ulot jarayonida butun guruh va alohida bolalar ishini boshqarib turadi . Buning uchun har bir yangi savol va topshiriq bilan guruhning hammasiga murojaat qiladi , javobni esa tarbiyachi chaqirgan bolagina beradi. Frontal mashqlar o’tkazishda bolalar ko’rsatmalarni tinglash , bolalar bilan bir xil suratda o’ynash , topshiriqlarni bajarishni o’z vaqtida nima qilganliklari va qanday qilganliklari nima hosil qilganliklarini gapirib berishga o’rgatiladi . Kimda boshqacha javob chiqqan bo’lsa , u tovush chiqarmasdan qo’lini ko’taradi . Javob har xil chiqqanda qaysi javob to’g’rillilgi aniqlanadi va xatolarni tuzatish taklif qilinadi.
Tarbiyachi har bir topshiriq bajarilgandan keyin baholaydi va bunda ko’rsatmalar bajarilishining to’g’riligi, chalg’imay ishlash malakasini ta’minlab o’tadi. Bolalarga matematika o’rgatishda uning alohida xususiyatlarini hisobga olish kerak chunki bolalarning hammasi ham matematik bilimlarni , bir tekisda o’zlashtirolmaydi , matematikaga bir xilda qiziqishmaydi . Ba’zi bolalar u yoki bu harakat texnikasini qiynalib o’zlashtiradi ,ba’zi bolalar esa matematik bog’lanish va munosabatlarni nutqda akslantirishda qiynaladilar . Bilimlarni o’zlashtirish surati ham har xil bolada har xil bir xil emas . Bularning hammasi mashg’ulotlarda bolalardan rejaviy so’rash kimgadir ortiqcha marta nimadir qilishni , kimga esa nima qilgani va qanday qilganini so’zlab berishni taklif qilishni oldindan nazarda tutish kerakligini asoslaydi . Qo’shimcha individual mashg’ulotlar ortiqcha ekanligi aniqlanadi. Bu xil mashg’ulotlar bolalar 3 – 4 ta mashg’ulotni o’tkazib yuborganda xotirasi juda bo’sh o’quvchilar mavjud bo’lganda ( bu hol juda kam uchraydi ) zarur bo’ladi.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar tafakkurini o'stirishda nutq muhim rol o'ynaydi. Shuning uchun 5-7 yoshdagi bolarga mo'ljallangan o'yinlar orasida juda so'z o'yinlar uchraydi.Ularning ba'zilari mantiqiy tafakkurni rivojlantirishga yo'naltirilgan. O'yinda bolalar o'zlarining ijtimoiy huquqlarini amalga oshirib, o'yin qoidalarni bayon etishni va ularga rioya qilishga o'rganadilar, ularning raqiblar tomonidan bajarilishini nazorat qiladilar, muloqot qiladilar, bahsli vaziyatlarda o'z nuqtai nazarini himoya qiladilar, boshqalar manfaatlarini hisobga oladilar, bir-birlarini o'zaro o'rgatishga harakat qiladilar. O'yin qoidalari qanchalik yaxshi tushuntirilishi o'yin muvafaqqiyatini hal etadi. Barcha bolalar o'yin qoidalarini o'rganib olganlariga ishonch hosil qilgach pedagog ularga o'yinni mustaqil o'ynashlarini taklif etadi. O'yin tanlashda u unchalik qiyin bo'lmasligi va unchalik ham oson bo'lmasligiga ehtibor berish zarur- mana shunday holda o'yin bolalarga quvonch va foyda keltiradi.
II. BOB. Maktabgacha yoshdagi bollarning miqdor va o`lchov haqidagi g`oyalari
2.1. Miqdor va o`lchov olamiga sayohat
O'lcham haqidagi tasavvurlarni shakllantirish maktabgacha yoshdagi bolalarning
matematik rivojlanishining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Birinchi navbatda,ob'ektning o'lchamini, shuningdek uninguzunligini,kengligini,balandligini, massasini, hajmini,
maydonini tushunadilar va o'lchov ostida - o'lchash asboblari yordamida har qanday jismoniymiqdorning miqdoriy qiymatini olish jarayoni . Miqdorlar bilan harakatlar va ularni o'lchashdeyarli har kuni bolaning hayotida mavjud. Masalan, modellashtirish bo'yicha to'g'ridan-to'g'rita'lim faoliyatida o'qituvchi boladan plastilinning kichik bir bo'lagini olishni yoki muhim bo'lakdankichik bo'lakni chimchilab olishni so'raydi. Ko'zning yordami bilan bola, ya'ni, ko'z bilan, qaysi
qism kichikroq, qaysi biri kattaroq vazifani bajaradi. Chizish uchun bolalar turli o'lchamdagi narsalarni tasvirlab, rasmdagi nisbatlarni kuzatadilar. Matematika boʻyicha miqdorlar bilan tajriba oʻtkazadilar, masalan, shakli va oʻlchami bir xil boʻlgan kattaliklar nima uchun har xil massaga ega boʻlishi mumkinligini aniqlaydilar, suyuqlik va quyma moddalarning ma'lum bir hajmi
tomirlar shaklidan o'zgarmaydi va hokazo. Muloqot paytida maktabgacha yoshdagi bolalar ko'pincha o'zlarini boshqa bolalar bilan taqqoslashadi - ularning qaysi biri baland, kim katta va hokazo. Bunday harakatlar asosida kattalik haqidagi tasavvurlar yaratiladi. Matematik tasavvurlarni shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishning asosiy shakli ta’limiy o‘yinli faoliyatdir. Dastur vazifalarining ko‘pchilik qismi ta’limiy oyinli faoliyatlarda hal qilinadi. Bolalarda ma’lum izchillikda tasavvurlar shakllantiriladi, zarur malaka va ko‘nikmalar hosil qilinadi. Ta’limiy oyinli faoliyatlarda va kundalik hayotda didaktik o‘yinlardan hamda o‘yin-mashqlardan keng foydlaniladi. Ta’limiy oyinli faoliyatlardan tashqari vaqtlarda o‘yinlar tashkil qilib, bolalarning matematik tasavvurlari mustahkamlanadi, chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. ta’limiy oyinli faoliyatlarda bolalar bilimlarini kengaytirishga yo‘naltirilgan, ishtirok etishga mo‘ljallangan interfaol usullardan foydalaniladi.
Matematika olamiga sayohat tarbiyalanuvchilar bilan o`tkaziladigan qiziqarli o`yinlar bo`lib turli savollarga belgilangan vaqt davomida to`g`ri javoblar topish va g`oliblarni rag`batlantirish orqali tarbiyalanuvchilarda fikrlash, topqirlik va ziyraklik, bilimlarni kengaytirib borish sifatlarini shakllantiradi. Didaktik o`yinli mashg`ulotlarni tarbiyalanuvchilarning bilim olish va o`yin faoliyatining uyg`unligiga qarab syujetli- ro`lli o`yinlar, ijodiy o`yinlar, ishbilarmonlar o`yinli, konfrensiyalar o`yin mashqlariga ajratish mumkin. Tarbiyachi-pedagog avval tarbiyalanuvchilarni individual(yakka tartibdagi) so`ngra guruhli o`yinlarga tayyorlashi va uni o`tkazishi, o`yin muvaffaqiyatli chiqandan so`ng esa ularni ommaviy o`yinlarga tayyorlashi lozim. Chunki tarbiyalanuvchilar didaktik o`yinli mashg`ulotlarda faol ishtirok etishlari uchun zaruriy bilim, ko`nikma malakalarga ega bo`lishlari, bundan tashqari guruh jamoasi o`rtasida hamkorlik, o`zaro yordam vujudga kelishi lozim.
Tarbiyachi-pedagog didaktik o`yinli mashg`ulotlarni o`tkazishda qizg`in tayyorgarlik ko`rishi va uni o`tkazishda quyidagi didaktik talablarga rioya qilishi talab etiladi:

1. 
   Didaktik o`yinli mashg`ulotlar dasturida qayd etilgan mavzularning ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsad hamda vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo`lishi;
   
2. 
   Jamiyatdagi va kundalik hayotdagi muhim muammolarga bag`ishlanib, ular o`yin davomida hal qilishi;
   
3. 
   Barkamol shaxsni tarbiyalash tamoyillariga va sharqona odob-ahloq normalariga mos kelishi;
   
4. 
   O`yin tuzilishi jihatidan mantiqiy ketma-ketlikda bo`lishi;
   
5. 
   Mashg`ulotlar davomida didaktik prinsiplarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflanishiga erishishi kerak.
   
6. 
   O'yin sog'liq xavfi xavf ostida bo'lmasligi kerak.
   
7. 
   O'yin zerikishdan oldin oldin tugashi kerak.
   
8. 
   O'yinlar o'qituvchilarning nazorati ostida o'tishi kerak.
   

Didaktik o`yinlarni tanlashda tarbiyalanuvchilarga bilim va tarbiya berishning quyidagi tartib qoidalariga rioya qilinadi:

1. 
   Didaktik o`yinlar tanlash va ulardan foydalanishda tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlari pedagogik jihatdan tayyorgarligi va bilim saviyasi hisobga olinadi;
   
2. 
   Tanlangan har bir o`yin tarbiyalanuvchilarga sistemali bilim berish, malaka va ko`nikmalar hosil qilish bilan birga ularning barkamol bo`lib yetishishiga va ruhan tetik o`sishiga qaratilgan bo`ladi;
   
3. 
   Didaktik o`yinlarni tanlashda ta’limning aniq maqsad va vazifalari asos qilib olinadi.
   

Didaktik o`yinlar ta’lim mazmunini aniqlashtirishning muhim vositalaridan biri. U tarbiyalanuvchilarda o`qish motivini istagini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Ta’lim faoliyati ishlanmasi:
Mavzu: 1 dan 10 gacha to’g’ri sanash ko’nikmasini mustahkamlash
Maqsad:
Bolalarning 1 dan 10 gacha to’g’ri sanay olish ko’nikmasini mustahkamlash.
Kutilayotgan natijalar:
Bolalar 10 gacha to’g’ri sanash malakasini egallaydilar.
Bolalar mustaqil fikrlashga, har bir ishga ijodiy yondashishga o’rganadilar.
Kerakli jihozlar:
Oldindan tayyorlangan tugallanmagan rasmlar, qog’oz o’lchami: bo’yi 21 sm, eni 30 sm (1-ilova).
Rangli qalamlar.
Faoliyatga tayyorgarlik: Faoliyat avvaldan tayyorlangan va bolalar soniga mos ravishda ko’paytirilgan rasm asosida olib boriladi. Har bir bola mustaqil ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi.
Faoliyatning borishi:
Tarbiyachi: Bolajonlar, har biringizning qo’lingizda nechtadan rasm bor?
To’g’ri- 1 tadan.
Qo’lingizdagi rasmni diqqat bilan ko’rib oling. Bu-sehrli, jumboqli rasmdir. Men sizlarga topshiriq va savollar beraman. Sizlar esa, ularga javob topasizlar va bajarib borasizlar.
Tayyormisiz? Unday bo’lsa boshladik!
Kunlardan bir kun sizga o’xshagan bolalar o’rmonga borishmoqchi bo’lishibdi, tayyorlanib yo’lga otlanishibdi. Oldilaridan 2 ta yo’l chiqibdi: biri to’g’ri, ikkinchisi ilon izi. Ammo ulardan faqat bittasi bexatar ekan. Qani uni rasmdan toping-chi. Buning uchun qalam uchini yo’llarga qo’yib manzilga qadar yurgizamiz.
Bolalar faoliyati.
Tarbiyachi: Yaxshi, ko’pchilik bolalar o’rmonga etib oldi. Qarang, o’rmon chetida bir qo’zi o’tlab yuribdi.
-Qorni ochib qo’zichoq,
Beda ebdi o’zicha.
Tushgacha 2 quchoq,
Undan keyin 1 quchoq.
Har bir quchog’i 1 bog’dan,
Jami bo’ldi necha bog’? (3 bog’)
-To’g’ri! Ikki bog’ beda chizilgan ekan. Siz yana bir bog’ bedani chizsangiz 3 bog’ bo’ladi.
Bolalar faoliyati.
Tarbiyachi: Bolajonlar, mana o’tloqqa ham chiqdik. O’tloqda hayvonlar tushlik qilishmoqda. Davradagi olmaxonda 1 ta yong’oq, ayiqda-chi 1 ta asalli ko’za, tipratikonda 1 ta olma, quyonchada esa nimagadir hech narsa yo’q. Bolajonlar, quyoncha nima eyishni yaxshi ko’radi?
To’g’ri, bolajonlar, quyoncha sabzi eyishni yaxshi ko’radi, shu sababli quyonchaga 1 ta sabzi chizib beramiz. Qani qalamlarni ishga soling, quyonchani xursand qiling. So’ng hayvonlarni sanab chiqing. Nechta ekan? (4 ta). O’tloqdagi hayvonlar ichida eng kattasi qaysi hayvon? Eng kichkinasi-chi?
Bolalar faoliyati.
Tarbiyachi: Bolajonlar, mana bu daraxt shoxidagi olmaxonlarni sanangchi ular nechta ekan. (5 ta) Olmaxonlarning har birida nechtadan yong’oq bor? (1 tadan) Hamma olmaxonda nechta yong’oq bor? Qani bolajonlar, yong’oqlarni sanab chiqamiz. Yong’oqlar nechta ekan? (5 ta).
Tarbiyachi: Bolajonlar, o’rmonda shunday chiroyli ko’l bor ekan–a! Ko’lda nechta oqqushlar suzib yurishibdi. Qani sanab ko’ringlarchi. (6 ta) Endi yo’lda davom etamiz.
Tarbiyachi: Bolajonlar, qaranglar, 100 yoshga kirgan daraxt yonidan chiqib qoldik. Uning tagida qo’ziqorinlar o’sadi. Daraxtning o’ng tomonidagi 6 ta qo’ziqorin ko’rinib turibdi-yu, chap tomonidagi 1 ta qo’ziqorin ko’rinmay turibdi. Siz o’zingiz daraxtning chap tomoniga 1 ta qo’ziqorin chizib qo’ya qoling. Endi sanab chiqing, jami qo’ziqorinlar nechta bo’ldi? (7 ta).
Tarbiyachi: Daraxtda 8 ta chumchuq bor edi. “Pir” etib hammasi uchib ketdi. Lekin rasmdagidek,-osmonda ularning ettitasi ko’rindi. Jami 8 ta bo’lishi uchun nechta qush chizishingiz kerak? (1 ta) Endi hammasini sanang, nechta bo’ldi? (8 ta).
Bolalar faoliyati.
Tetiklashtiruvchi mashq.
Tarbiyachi: Qushlar osmonda mazza qilib uchadi, to’g’rimi, bolajonlar? Hammamiz o’rnimizdan turamiz. Qo’llarimizni 2 tomonga yoyib, xuddi qushlarning qanotidek silkitamiz. Kallamizni o’ngga, chapga buramiz, yana qo’llarimizni silkitamiz.
Endi o’tirib yana o’rmondagi sayohatimizni davom ettiramiz.
Bolajonlar, qaranglar qanday chiroyli qulupnaylar. Qancha qulupnay pishib turibdi? (8 ta) Qulupnaylar 9 ta bo’lishi uchun yana nechta gul chizishimiz kerak? To’g’ri, 1 ta qulupnayni chizinglar va pishib turgan qulupnaylar 9 ta bo’lsin.
Tarbiyachi: Bolajonlar, qaranglar, bu olma daraxti-ku!
Zap olmalar pishibdi,
1 tasi erga tushibdi,
9 tasi shoxda-shirin
Terib eng birin-ketin!
Hammasi, ayting nechta?
12 ta deysizmi? Hech-da... (10 ta)
Daraxtda nechta olma bor ekan? (9 ta)
Endi, erga tushgan olmani chizing. Jami 10 ta olma bo’lsin.
Tarbiyachi: Bolajonlar, chizgan rasmlaringizni bo’yab chiqing. Men hozir rasmlaringizni ko’rib chiqaman. Bolajonlar, hammalaringiz juda yaxshi rasmlar chizibsizlar, barakalla. Rasmlarni “Ijodiy ishlar” burchagiga ilib qo’yamiz.


2.2. Matematik o’yinlar turlari
Didaktik o`yinlarning asosiy turlari intellektual ( aqliy ) va harakatli hamda rolli o`yinlardan iborat. Bu o`yinlar ishtirokchilarda aqliy – jismoniy, axloqiy, psixologik, estetik, badiiy tadbirkorlik, mehnat va boshqa ko`nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim tarbiya jarayonida asosan tarbiyalanuvchlarda ta’lim olish motivlarini ularning turli yo`nalishdagi qobilyat va qiziqishlarini oshiradigan didaktik o`yinlardan foydalaniladi.
Didaktik o`yinlar nazariy, amaliy, jismoniy, ro’lli, ishchanlik va boshqa yo`nalishlar bo`yicha turlarga ajratiladi.
Hozir kunda kompyuter vositasidagi didaktik o`yinlardan foydalaniladi va alohida o`ringa ega bo`lib bormoqda. Didaktik o`yinlar ta’lim – tarbiya vazifalarini amalga oshirish imkoniyatini borligi bilan alohida o`ringa ega.
Bolalikning ajoyib va ​​qiziqarli dunyosida aniq fanlar uchun joy yo'q ko'rinadi. Ammo, ehtimol, uning boshlang'ich matematik kontseptsiyalar bilan tanishishi maktabgacha ta’lim tashkilotining yosh guruhida boshlanadi. Ushbu bosqichda pedagoglar va ota-onalar katta mas'uliyatga ega, chunki ular o'z bilimlarini bolalarga faqatgina materiallarni yaxshi tushunish bilan emas, balki mavzuni o'rganishga undashlari kerak.
Shu sababli, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida va boshlang'ich maktabda matematika darslarida o'quv jarayoni o'yin shaklida o'tkaziladi.
O'yin tashkil etayotib, pedagog bolalarga jiddiy ehtibor qilishi lozim: agar ular tez va oson topshiriqlarni bajarsa, yanada murakabroq topshiriqlarni taklif etish mumkin. Matematik o'yinlar tashkil etish shakllari turlicha jamoaviy (“Tushib qolgan sonni ayti”, “ Nechta va qancha”) ; bolalarning unchalik katta bo'lmagan guruhi (guruhlarga faol bolalar, faol bo'lmagan bolalar bilan birlashtiriladi: ular o'z o'rtoqlariga taqlid qiladilar va topshiriqlarni oson bajara boshlaydilar)(“ Olmalar”, “Qaer o'ng, qaer chap?”) ; raqobatli (“Qaysi raqam yo'qoldi?, “Buni boshqacha bajaring”) Raqobatli o'yinlarda o'yin juftligida ikkalasi ham faol. Biri raqibiga tushunarli holda topshiriqni bayon etadi. Ikkinchisi topshiriqni diqqat bilan tinglashi va to'g'ri javob berishi O'yinlarni xonada ham ( “Men aytganday yoyib chiq”, “Sana-xato qilma”) ochiq havoda ( “Ha yoki yo'q”,” Yil hisobi”) o'tkazish mumkin. Turli tuman o'yin jihozlari bolalarning o'yinga qiziqishini oshiradi, matematik amallar bilan bog'liq o'yin amallarini bajarishlariga rag'batlantiradi.
Sahnalashtirilgan o`yinlarning ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki, ular orqali bola badiiy obrazni idrok qila bilishni o`rganadi, personajlar hatti-harakatini kuzatish qobiliyatini rivojlanib boradi. Musiqiy, so`z, ko`rish obrazlaridan foydalangan holda zarur bo`lgan ruhiy sifatlarini (idrok qilish, tassavur qilish, diqqat, tafakkur), ijrochilik ko`nikmalarini (rolga kirish, tasavvurdagi muhitda harakatlanish ko`nikmasi) va sezgilari (mushak va hissiy) rivojlanish iuchun sahna mashqlari o`tkaziladi.
Tarbiyachi syujetli-rolli o’yinlarni tashkil etishda matematik mazmunga ega bo’lgan maqsad va vazifalarni oldindan rejalashtiradi va zarur resurs- jihozlarni tayyorlaydi. O’yinni boshlash va o’yinning borish jarayonida belgilangan maqsad va vazifalarga ko’ra bolalarning elementar matematik tushuncha malakalarini(son-sanoq, miqdor, kattalik, shakl, fazoviy va vaqt haqidagi tushunchalarni) shakllantirishga yo’naltiradi. Bunday o’yinlardan: “Do’kon”, “Pochta”, “Oshxona” va hokazo. Shu bilan birga bolalarga tanish bo’lgan ertak syujeti, badiiy asarlar bo`yicha oddiy parchalarni sahnalashtirishda matematik masalalar yechimini toppish vazifalari bajariladi. Har bir bola rol o`ynayotganda avvalo asar qahramoning his tuyg`u holatini sezishi va tushunishi va shu bilan birga matematik masalalar yechimini ham hal etib, Sahnalashtirilgan har qanday o`yin asosida bolaning bilish jarayonida irodaviy – hissiy xususiyati badiiy asardagi go`zallikni his qilishi ko`nikmasini to`g`ri shakllantirib borishga, ularning aqliy rivojlanishiga olib keladi.