O'zbekiston Respublikasi Mustaqilligining 20yilligiga bag'ishlanadi kirish

5-§. Sud hokimiyati islohotlari

O'zbekistonda demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishda sud hokimiyatini shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham mamlakat mustaqillikka erishganidan so'ng bu borada katta ish­lar amalga oshirildi.

MaTumki, 1991-yil 31-avgustda «O`zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining asoslari to'g'risida» Konstitutsiyaviy Qonun qabul qilindi.

O'zbekiston tenglar qatorida teng bo'lib dunyo davlatlari safida o'zining munosib o'rnini egalladi.

Istiqlol tufayli nafaqat siyosiy va iqtisodiy, balki torn ma'noda huquqiy mustaqillikka ham erishildi. Sir emas, istiqlolga qadar res-publikamizdagi aksariyat qonunlar sobiq ittifoq qonunlari asosida qabul qilinar edi. O'z-o'zidan ma'mmki, ularda xalqimizning o'ziga xos hayot tarzi, urf-odatlari va udumlari, ma'naviy-ruhiy va axloqiy ehtiyojlari to'liq aks ettirilmas edi.

Endilikda vaziyat batamom o'zgardi. Davlatimiz mustaqillikka erishgan birinchi kundanoq huquqiy demokratik davlat qurmoqchi ekanligini va qonun ustuvorligi ta'minlanishini ma'lum qildi.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyingi siyosiy, ijti­moiy va iqtisodiy sohadagi o'zgarishlar davlat mustaqilligini huqu­qiy jihatdan mustahkamlaydigan, yangicha ijtimoiy munosabatlarni shakllantiradigan, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qila-digan qonunlar yaratilishini taqozo etdi.

Shu bois 1992-yil 8-dekabrda demokratik huquqiy davlatchilik zaminini barpo etishning poydevori bo'lgan O'zbekiston Respubli­kasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakatda yangi qonunchi­lik tizimini barpo etish uchun asos bo'ldi.

Konstitutsiyaning 11-moddasida O'zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati tizimi - hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatiga bo'linishi belgilab qo'yildi.

Shubhasiz, hokimiyatning bunday bo'linishi tamoyilining Kon-stitutsiyada mustahkamlanishi mustaqillik tufayli erishilgan eng salmoqli yutuqlardan biridir. Chunki ayni shunday, umume'tirof etilgan, jahon tajribasida ko'rilgan demokratik yo'l bilangina odil sudlovni talab darajasida amalga oshirish, Konstitutsiyaga va inson huquqlari to'g'risidagi xalqaro paktlarga, ijtimoiy adolat tamoyilla-riga og'ishmay amal qilish mumkin bo'ladi. Fuqarolarning tinchligi va ahilligini so'zsiz ta'minlash qonuniylik va huquq-tartibotni mus-tahkamlashga zamin yaratiladi.

O'tgan tarixan qisqa davrda sud hokimiyatini mustahkamlash, sud islohotlarini izchillik bilan o'tkazish masalalari hamisha davlat rahbarining diqqat markazida bo'lib keldi. Jumladan, Oliy Majlis­ning 1995-yil 24-fevralda bo'lib o'tgan birinchi chaqiriq, birinchi, 1995-yil 21-dekabrdagi to'rtinchi va 1996-yil 28-avgustdagi oltinchi sessiyalarida sud hokimiyati uchinchi, mustaqil va qaram bo'lmagan tarmoq ekanligiga, odil sudlov tizimini kengaytirish va demokratiya-lashtirish lozimligiga e'tibor berildi.

«Sud islohotini chuqurlashtirish, hokimiyatning uchin­chi, mustaqil va qaram bo'lmagan tarmog'i sifatida butun odil sudlov tizimini demokratlashtirish - huquqiy davlatni mustah-kamlashning yana bir muhim yo'nalishidir ... Sud jazolovchi or-gandan oddiy odamlarning huquqlari va manfaatlarini himoya qiluvchi organga aylanib, haqiqatan ham mustaqil bo'lib qolishi lozim» - deb uqtiradi I. Karimov Oliy Majlisning VI sessiyasida.

Ko'rinib turibdiki, sud ahamiyatining, uning obro'yining jiddiy ravishda oshirilishi zarurligi, fuqarolarning huquq va erkinliklari­ni himoya qilish, bu masala ayniqsa, sudlarning faoliyatida asosiy mazmunni tashkil etishi zarurligi Prezident tomonidan qayta-qayta ta'kidlandi. Sud kishilarning huquqlari va manfaatlarini himoya qi­luvchi hokimiyatga aylanishi zarur. Buning uchun u mustaqil harakat qilishi kerak. Xalq maslahatchilari haqiqiy, odil, tajribali, hurmatga sazovor shaxslar bo'lishi kerak.

Sud tizimi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Sudi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Sudi, O'zbekiston Respublikasi Oliy xo'jalik Sudi, Qoraqalpog'iston Respublikasining Oliy Sudi, Qoraqalpog'iston Respublikasining xo'jalik Sudi, viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar xo'jalik va harbiy sudlaridan iborat.

Huquqiy demokratik insonparvar davlatni barpo etish va fu­qarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida yangi tizim - hu­quq tarmoqlarini birlashtirishni va ular o'rtasidagi munosabatni uyg'unlashtirishni ta'minlovchi Konstitutsiyaviy Sud yuzaga keldi. Bu tizimning vujudga kelishi demokratik davlat uchun ulkan voqea-dir.

Konstitutsiyada sud hokimiyati mustaqilligining mustahkamla-nishi odil sudlovni amalga oshirishda keng imkoniyatlar ochdi.

Shuni alohida ta'kidlash kerakki, mustaqil O'zbekiston Konsti-tutsiyasi sho'rolar davri konstitutsiyalaridan keskin farq qiladi. Ular­ning birortasida sud hokimiyati degan so'z uchramaydi.

Mustaqil O'zbekiston Konstitutsiyasida hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlariga bo'linishi hozirgi zamon jahon davlatchiligining eng ilg'or tajribalariga mos keladi va xalqaro talablarga to'la javob beradi.

Chunki, ayni shunday jahon jamoatchiligi tomonidan qabul qi­lingan demokratik me'yorlar bilangina odil sudlovni talab darajasi-da amalga oshirishni ta'minlash, Konstitutsiyaga va inson huquqla­ri to'g'risidagi xalqaro paktlarga, ijtimoiy adolatga, fuqarolarning tinchligi va ahilligiga so'zsiz amal qilib, qonuniylik va huquq tarti-botni mustahkamlash mumkin.

Konstitutsiyaning 106 va 116-moddalarida sud hokimiyatining asoslari aniq belgilanib, sud hokimiyati va sudyalarning mustaqilligi mustahkamlangan. Shunga ko'ra, sud hokimiyati va sudyalar faqat qonungagina bo'ysunadilar. Bu qoida Konstitutsiyada qator kafo-latlar bilan himoyalangan. Sud tizimining tuzilishi va Respublika barcha sud organlarining vakolatlari ham Asosiy qonunda belgilab berilgan.

Mustaqil sud hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi-ni tartibga soluvchi va uning sudyalarni saylash, tayinlash hamda ularni vazifasidan ozod qilish tartibi, sud ishlarini ko'rishda ara-lashganlik uchun javobgarlik va hokazolarning asosiy kafolati hi-soblangan «Sudlar to'g'risida»gi Qonun 1993-yil 2-sentabrida Oliy Kengashning XIII sessiyasida qabul qilindi. Ilgariroq 1992-yil 10-dekabrda Oliy Kengashning XI sessiyasida qabul qilingan «Pro-kuratura to'g'risida»gi Qonun uning sud bilan butunlay yangi sharoit va talablar doirasidagi o'zaro munosabatlarini belgilab bergan edi. Jinoyat protsessual, Xo'jalik protsessual va Fuqarolik protsessual to'g'risidagi qonunlar qabul qilinib, ularda sud mustaqilligi tamo­yillari, taraflarning tengligi, sud ishlarini yuritishda tortishuv va odil sudlovning boshqa demokratik me'yorlari mustahkamlandi.

1996-yil 7-dekabrda Konstitutsiyaning to'rt yilligiga bag'ish-langan yubiley tantanalarida so'zga chiqib, Prezident I. Karimov davlatda huquqiy tizim har qanday vaziyatda ham aniq ishlashi lo­zim ekanligini alohida ta'kidladi. Shuning uchun ham haqiqiy Mus­taqil, kuchli sud hokimiyati sudyalarning injiqligi yoki yuqori mavqe istagi emas, balki u Konstitutsiyaning, barcha xalqning talabi hamda erkin demokratik jamiyatning o'zaklaridan biridir.

Insoniyatning ko'p asrlik tarixi davomida qonuniylikni ta'min-lashning bundan o'zga mexanizmi topilgani yo'q. Sud hokimiya­ti mustaqilligi tamoyili bizning mamlakatimiz ham qo'shilgan juda ko'p xalqaro hujjatlarda, shu jumladan, Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida ham o'z ifodasini topgan.

O'zbekiston ko'p yillar davomida totalitar tuzum sharoitida yashab, hokimiyat bo'linishi tamoyili yo'qligi uchun sud hukmron partiyaning qonunsiz da'volarining himoyachisiga, kommunistik mafkuraning jazo organiga aylanib kelgan edi.

Ma'lumki, 70 yildan ortiqroq vaqt mobaynida harbiy laming taq­diri qanday hal bo'lishini hech kim bilmas edi. Respublika hududida harbiy tribunal deb nomlangan sud bor edi. Biroq, bunga Oliy sud va boshqa sudlarning umuman daxli yo'q edi. Endi qonundan kelib chiqib, Qurolli kuchlar harbiy sudi, garnizon sudlari va ularning ish faoliyatlarini nazorat qilish uchun Respublika Oliy sudida harbiy hay'at tashkil etildi. Harbiy hay'at raisi lavozimi bo'yicha Oliy sud Raisi o'rinbosari hisoblanadi. Ularga Qurolli kuchlar safida, chegara qo'shinlarida, milliy xavfsizlik organlarida, respublika ichki ishlar vazirligining ichki qo'shinlarida va boshqa harbiy tuzilmalarda xiz­mat qilayotgan, o'quv yig'inlaridagi shaxsiy tarkib tomonidan so-dir etilgan jinoyat ishlarini hamda Qurolli kuchlar harbiy qismlari qo'mondonlariga nisbatan harbiy xizmatchilarning da'vosi bo'yicha bo'lgan fuqarolik ishlari va ularning g'ayriqonuniy harakatlari yuza­sidan tushgan shikoyatlarni ko'rish vakolati yuklatilgan.

Hozir sud islohotlarining ikkinchi bosqichi boshlandi. Oliy Maj­lisning 1996-yil 26-dekabrda bo'lgan VII sessiyasida Jinoyat va Jinoyat-protsessual qonunlarga jiddiy o'zgartirishlar kiritildi.

Sud hokimiyati Konstitutsiya va xalq tomonidan sudga berilgan jinoyat, fuqarolik va ma'muriy hamda xo'jalik ishlari bo'yicha hu­quq va adolat, qonun ustuvorligi tamoyiliga amal qilish, topshirilgan ish uchun javobgarlik asosida odil sudlovni amalga oshirish imkoni-ni beruvchi vakolatlar majmuidir.

Shunday qilib, respublikadagi sud hokimiyatining bugungi ahvolini baholash uchun odil sudlov sifatining o'zini, sudda Konsti­tutsiya va qonunlar talablari hamda sudlarning hokimiyatning bosh­qa tarmoqlari bilan o'zaro munosabatlarini amalga oshirish darajasi-ni tahlil qilish zarur.

Umuman olganda, sudlarning jinoyat va fuqarolik ishlari bo'yicha o'tgan 2000-2006-yillar ichidagi ishlarining sifatini baho-laydigan bo'lsak, bu ko'rsatkich ancha yaxshilandi. Sudlar dalillarni baholash masalasiga mas'uliyat bilan yondasha boshladilar. Ishlarni ko'rishda rasmiyatchilik, yuzaki yondashish, himoya huquqini bu-zish hollari kamaydi.

Jinoiy jazo choralarini tayinlash masalasida ham jiddiy o'zgarish yuz berdi. Oliy sudning 1993-yildan boshlab joylarda o'tkazgan tekshirishlari, Plenumlarda qabul qilingan tegishli qarorlar, xavfli ji-noyatchilarga, uning tashkilotchilariga, jinoiy guruhlarning faol qat-nashchilariga jazo tayinlash amaliyotini tubdan o'zgartirish imkonini berdi. Og'ir va o'ta og'ir jinoyatlar uchun jazo tayinlash ancha ku-chaytirildi, natijada respublikada vaziyat yaxshilandi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi «Sudlar to'g'risida»gi Qo-nunning 4-moddasida qayd etilgan va o'zlariga yuklatilgan hokimi­yat vakolatlaridan kelib chiqqan holda so'nggi yillarda o'z faoliyat­larini Konstitutsiyada va boshqa qonunlarda hamda inson huquqlari to'g'risidagi xalqaro hujjatlarda bayon etilgan fuqarolarning huquq va erkinliklariga, korxonalar, muassasa va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan himoyalanadigan manfaatlariga rioya etilishini kafolatlash borasida qator tadbirlarni amalga oshirdi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy sudida fuqarolik, jinoyat ishlarini birinchi, kassatsiya va nazorat bosqichlarida ko'rish, shikoyatchilar-ni tekshirish, quyi sudlar tomonidan ko'rilayotgan ishlarni qonu­niy va adolatli hal etilishini ta'minlash, yo'l qo'yilayotgan xato va kamchiliklarni tuzatish, ularga amaliy yordam ko'rsatish borasida ham samarali ishlar qilindi.

Mamlakatimiz tashqarisiga tovar moddiy boyliklarni olib chi­qish tartiblarini buzish jamiyatimiz uchun katta xavf tug'dirishini, bozor iqtisodiyotiga va fuqarolarning manfaatlariga jiddiy zarar kel-tirishi e'tiborga olinib, ularni sudda ko'rish amaliyoti o'rganib chi­qildi. Yo'l qo'yilgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida Oliy sud 1993-yil 27-dekabrdagi Plenumida «Respublikadan tashqariga tovar moddiy boyliklarni olib chiqish va Respublikaga naqd pullarni olib kelish tartiblarini belgilovchi qonunlarni qo'llash to'g'risida» qaror qabul qilib, quyi sudlarga dasturiy ko'rsatmalar berdi.

1980-yillarning oxiriga kelib, Respublikadagi jinoiy muhitning keskinlashganligi va jinoyatlarning yangi uyushgan, qurollangan va giyohvand moddalar bilan bog'liq turlari ko'payganligi jinoyatchi-likka qarshi kurashda keskin choralar ko'rishni taqozo etdi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi 1994-yil 7-yanvarda Ple­num o'tkazib, «Jinoyat uchun jazo tayinlash amaliyoti to'g'risida»gi masalani muhokama etdi va tegishli qaror qabul qildi. Unda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan qonun moddalarini qo'llash choralari ko'rildi.

Oliy Sud Plenumining mazkur qarori jinoyatchilikka, ayniqsa, uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda ijobiy rol o'ynadi. Avvalo, Andijon, Namangan, Farg'ona, Toshkent viloyati va Toshkent shah-rida makon qurgan «nomdor», jinoyat olamida «shuhrat qozongan» to'dalarning asosiy qismi ushlandi va tergov qilinib, sudlar tomoni­dan qilmishlariga yarasha qonuniy jazo belgilandi.

Og'ir jinoyat sodir etgan shaxslarga, jinoiy guruhning tashki-lotchilari va faol ishtirokchilariga, muqaddam sudlanganlarga qonun doirasida qattiq jazo choralarini qo'llash bilan, keyingi yillarda ji-noyatchilikning og'ir turlaridan hisoblangan uyushgan jinoyatchilik, tovlamachilik (reket), avtomashinalarni olib qochish kabi jinoyat­larning keskin kamayishiga erishildi va respublikadagi kriminogen vaziyat yaxshilandi.

Mamlakatda iqtisodiy islohotlarning chuqurlashuvi, ayniqsa qishloq xo'jaligida tub islohotlar, xo'jalik sudlari faoliyatini yanada takomillashtirishni talab qildi. 1996-yil 25-iyulda O'zbekiston Res­publikasi Prezidentining «Xo'jalik sudlari tarkibini takomillashtirish to'g'risida»gi Farmoni e'lon qilindi. Mazkur Farmon asosida vilo-yat xo'jalik sudlari maqomida faoliyat ko'rsatuvchi Toshkent shahar xo'jalik sudi tashkil etildi va xo'jalik sudlari sud ijrochilari instituti ta'sis etildi.

Uy-joy islohotini amalga oshirish bozor iqtisodiyotiga o'tishning muhim omillaridan biri ekanligi, uning maqsadi uy-joy bozorini vujudga keltirishga qaratilganligini e'tiborga olib, «Davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to'g'risida»gi Qonunni qo'llashdagi ba'zi masalalar haqida O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi 1994-yil 9-sentabrda bo'lib o'tgan Plenumida Qaror qabul qildi. Qabul qilin­gan qaror respublikada davlat uy-joy fondini xususiylashtirish jara-yonini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo'ldi.

Prezident Islom Karimov Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida so'zlagan nutqida insoniyat oldi-da turgan birinchi navbatda hal qilinishi zarur bo'lgan muammolar orasida xalqaro maydonda narkobiznesga qarshi kurashni kuchayti­rish masalalariga alohida e'tibor bilan qarash lozimligini ta'kidlab, O'zbekiston ana shu kurashda keng ko'lamli hamkorlik qilishga tay-yor ekanligini bildirdi.

Ma'lumki, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalari bi­lan qonunga xilof ravishda muomala qilish inson sog'lig'i va xavf-sizligiga jiddiy tahdid soladi, mamlakatdagi kriminogen vaziyatga, jamiyatning iqtisodiy va madaniy negiziga salbiy ta'sir ko'rsatadi, ko'pincha u uyushgan jinoyatchilik bilan uzviy bog'liq bo'ladi.

Giyohvandlik oqibatida ko'plab og'ir jinoyatlar sodir etilmoqda. Oilalar barbod bo'lmoqda. Shuning uchun O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi giyohvandlik bilan bog'liq jinoiy ishlarni sudda ko'rish amaliyotini o'rganib, bu masalani 1995-yil 27-oktabrdagi Plenumida muhokama qildi. Plenum sudlarga zarur ko'rsatmalar berdi, sudlar-dan giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalar o'tkazish, ekish va shu kabi jinoyatlarni sodir qilgan shaxslarga nisbatan qonun ku-chidan to'la foydalanishni talab qildi.

Shu bilan birga, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2005-yil 1-avgustdagi «O`zbekiston Respublika-sida o'lim jazosini bekor qilish to'g'risida»gi hamda 2005-yil 8-avgustdagi «Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqini sudlarga o'tkazish to'g'risida»gi farmonlari har bir sudya zimmasiga alohida mas'uliyat yuklashi ta'kidlanib, bu borada sudya kadrlarni tayyor­lash va yagona sud amaliyotini shakllantirish mexanizmini barpo etish bo'yicha chora-tadbirlar belgilab chiqildi.

Ma'lumki, Qonunga xilof ravishda qurolga egalik qilish bilan bog'liq jinoyatlar jamiyat uchun katta xavf tug'diradi. Shu sabab-li Oliy sud Plenumi 1996-yil 7-yanvarda «Qonunga xilof ravish­da qurolga egalik qilish to'g'risidagi ishlar bo'yicha sud amaliyoti haqida»gi masalani ко'rib chiqib, sudlarning e'tiborini mazkur ma-salaga doir jiddiy kamchiliklarga qaratdi. Bunday ishlarni ko'rish chog'ida qurollarni olish, tayyorlash manbalari va sabablarini, ji-noyatlarning sodir etilishiga imkoniyat tug'dirayotgan sharoitlar va shaxslar doirasini aniqlash, jazo tayinlashda alohida yondashuv qo-idalariga rioya etish, aybdorlarga nisbatan asossiz ravishda yengil jazo tayinlash hollariga barham berish talab etildi. Qurol va o'q-dorilarni o'tkazish maqsadida sotib oluvchilarga va tayyorlovchilar-ga, ularni o'tkazuvchilarga, talon-taroj etuvchilarga, og'ir jinoyatlar­ni sodir etishda quroldan foydalanuvchilarga qattiq jazo choralarini qo'llash haqida ko'rsatmalar berildi.

Mamlakatimizda islohotlarning izchil amalga oshirilishi iqtiso-diyotni shakllantirishga, uning bozor sharoitiga moslashtirilishiga va xalqaro hamjamiyat uchun ochiq bo'lishiga sharoit yaratdi.

Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish, bu birdan-bir maqsad emas. Islohotlarning asl maqsadi, insonga munosib turmush kechi-rish va faoliyat ko'rsatish uchun yetarli sharoitni vujudga keltirish-dan iboratdir.

Huquqiy tashviqot darajasi pastligi, bozor iqtisodiyoti bilan bog'liq qonunlarni buzganlikda aybdor bo'lgan shaxslarning ja-vobgarlikka tortilishida oshkoralikning yo'qligi, fuqarolarning on-gida huquqni muhofaza qiluvchi organlarning faoliyatiga nisba­tan ishonchsizlik kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bundan tashqari, tadbirkorlik, fermerlik va boshqa yakka tartibdagi faoliyat bilan shug'ullanuvchilar, qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtiruvchi dehqonlar o'z huquqlarini bilmasligi natijasida ayrim firibgar-u tov-lamachilar va zo'ravonlarga aldanadilar, oqibatda bozorlarda narx-navo ko'tariladi. Buning ustiga har xil yig'imlar yig'ish, ko'pincha to'g'ridan to'g'ri tovlamachilik, g'ayriqonuniy ravishda haq olish, poraxo'rlik kabi illatlar uchrab turibdi.

Oliy sudning 1996-yil 15-martdagi Plenumida ana shu farmon yuzasidan tegishli masalani muhokama qilib, qaror qabul qildi. Sud-lardan tovlamachilarga (reketchilarga), tovarlarni bozorga erkin ki-rib kelishiga to'sqinlik qiluvchi shaxslarga, talon-taroj, fuqarolardan nohaq yig'imlar olish, xizmat vakolatlarini suiiste'mol qilish bilan shug'ullanuvchi bozor ma'muriyatining mansabdor shaxslariga, sav­do qoidalarini buzuvchi, o'ta yuqori narxlarni sun'iy ravishda saq-lab turuvchi, mahsulot ishlab chiqaruvchilarni bozordan siqib chiqa-ruvchilarga nisbatan qattiq jazolarni qo'llashni ta'minlash talab etildi hamda boshqa masalalarda sudlarga dasturiy ko'rsatmalar berildi.

Shuningdek, jinoyat uchun jazo tayinlash masalasining o'ta mu­him masala ekanligini e'tiborga olib, Oliy sud 1996-yil 19-iyulda ushbu masalani ikkinchi marotaba Plenum majlisida ko'rib chiqdi.

Ma'lumki, butun jahon jamoatchiligi, Birlashgan Millatlar Tash­kiloti atrof-muhitni muhofaza qilish muammosiga va uning huquqiy tomonlariga juda katta ahamiyat bermoqda.

Shuning uchun ham Prezident I. Karimov Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida so'zlagan nutqi-da Orol bo'yidagi ekologik inqiroz sababli yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar majmui o'zining kelib chiqishi va oqibatlari bo'yicha xalqaro xarakterga ega ekanligini ko'rsatib o'tdilar.

Respublikamizda mavjud bo'lgan ekologik vaziyatni e'tiborga olib, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi bu masala bi­lan bog'liq jinoiy ishlarni hamda boshqa huquqbuzarliklarni ham o'rganib chiqib, 1996-yil 20-dekabrda «Atrof-muhitni muhofaza qi­lish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquq-buzarliklar to'g'risidagi ishlar bo'yicha sud amaliyoti haqida» qaror qabul qildi.

Unda sudlarning e'tiborlari tabiatni muhofaza qilish, tabiat boyliklaridan ziyon-zahmat yetkazmasdan oqilona foydalanish to'g'risidagi qonunlarga qat'iy amal qilish eng muhim davlat va-zifalaridan biri ekanligiga, ularni to'g'ri hal qilish fuqarolarning sog'lig'i va farovonligiga, shuningdek, respublikaning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga bog'liqligiga qaratildi.

Ekologiya sohasidagi jinoyatlar va boshqa huquqbuzarlik ishla­rini ko'rishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish, tabiatni muhofaza qilish to'g'risidagi qonunlarni buzishda aybdor bo'lgan barcha shaxslar doirasini aniqlash, ularni qonunda belgilangan tar­tibda javobgarlikka tortish masalasini hal qilish, yetkazilgan zararni to'liq undirish choralarini ko'rish va boshqa masalalarda sudlarga ko'rsatmalar berildi.

Ma'lumki, davlat va jamiyatriing obro'si o'sha davlatda mavjud bo'lgan sud va sudyalarning qonun talablariga og'ishmasdan amal qilishlariga, qabul qilingan har qanday qarorlar qonun me'yorlariga nechog'lik mos kelishiga bevosita bog'liq. Darhaqiqat, yaxshi qo­nunlar bo'lsa-yu sud tizimida ishlovchilar uning talablariga mos qaror qabul qilmasa, sud tizimining obro'siga putur yetkazadi. Bu davlat va jamiyat obro'siga rahna soladi.

Sud fuqarolar ko'z oldida ularning haq-huquqlarini va manfa-atlarini himoya qiluvchi organ sifatida gavdalanishi shart. Endi to-talitar tuzum davridagi sudga nisbatan bo'lgan qarashlarni tubdan o'zgartirish vaqti keldi. Sud madaniyatini ko'tarish har bir sud ja-rayoni fuqarolarning haq-huquqlarini himoya qilishga qaratilmog'i shart. Sud adolat posboniga aylanmog'i zarur. Sud va sudyalar fu-qarolarda o'ziga nisbatan ishonch tug'dirishning uddasidan chiqishi, bu ishonchni har kuni, har doim amaliy ishlar bilan oqlamog'i lozim.

Sud hokimiyatining obro'sini ko'tarish, uning xolisligini ta'minlash har bir sudyadan katta mas'uliyat, jasorat, bilim, tajriba orttirishni, poklik va adolatni barcha narsalardan ustun qo'yishni, davlat va xalqqa sodiq bo'lishni taqozo etadi. Shuning uchun ham sud va sudyalarning boshqa tarmoqlardan haqiqiy mustaqilligini, sud qarorlarini qabul qilishda faqat qonunga bo'ysunishini, sudning hammabop, himoya doirasi kengayishini ta'minlaydigan va nihoyat, sud tizimiga порок, poraxo'r va tasodifiy kimsalar kirib qolishiga yo'l qo'ymaydigan huquqiy asos qadam-baqadam takomillashtirib borilmoqda.

2006-yilda umumiy yurisdiksiya sudlari tomonidan mamlaka-timizda qonun ustuvorligi va ijtimoiy adolatni ta'minlash, fuqaro­larning haq-huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo­rasida muayyan ishlar amalga oshirildi. Fuqarolik ishlari bo'yicha sudlar tomonidan 420 mingdan ortiq ish ko'rib chiqilib, ularning 96 foizi bo'yicha da'vo talablari qanoatlantirilib, fuqarolar hamda tashkilotlarning buzilgan haq-huquqlari tiklangan va ularning foy-dasiga 26,2 milliard so'm moddiy, 3,6 milliard so'm ma'naviy zarar, shuningdek, respublika budjetiga 455,3 million so'm davlat boji un-dirilgan. Shu jumladan, tadbirkorlarning buzilgan huquq va qonuniy manfaatlarini tiklash yuzasidan 300 dan ortiq da'vo qanoatlantirilib, 40,3 million so'm moddiy va 24,8 million so'm ma'naviy zarar un-dirilgan.

2000-yilda umumiy sudlanganlarning 47,2 foiziga ozodlik-dan mahrum qilish jazosi tayinlangan bo'lsa, davlatimiz rahba-ri tashabbusi bilan sud-huquq tizimida olib borilayotgan islo­hotlarning muhim yo'nalishlaridan biri - «Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O'zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslari hamda Ma'muriy javobgar-lik to'g'risidagi kodeksiga o'zgartishlar va qo'shimchalar kiritish haqida»gi Qonun qabul qilingach, 2006-yilda bu ko'rsatkich atigi

28,7 foizni tashkil etgan. Boshqacha aytganda, 71,3 foiz sudlangan-larga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog'liq bo'lmagan jazolar tayinlanib, ular oilasi, jamoasi bag'rida qolgan. Sodir etil-gan iqtisodiy jinoyatlar oqibatida yetkazilgan zararning 33 milliard so'mdan ortig'ini ixtiyoriy ravishda qoplagan to'qqiz ming nafar-ga yaqin shaxsga nisbatan ozodlikdan mahrum qilish bilan bog'liq bo'lmagan jazo tayinlangan.

Jinoyat qonunchiligiga kiritilgan o'zgartish va qo'shimchalardan yana bir muhimi - yarashuv institutining qabul etilishi natijasida 2006-yilda 12,605 nafar shaxsga nisbatan 11,503 ta jinoyat ishi tuga-tilgan bo'lsa, bu institut amaliyotga joriy qilinganidan bugungi kun-ga qadar 54 mingdan ortiq shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod etilib, «sudlangan» degan nomni ko'tarib yurishdan xalos bo'lgan.