O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

3.Iqtisodiy xavfsizlik indikatorlari va ularning guruhlanishi

Mamlakat iqtisodiy ahvolining yomonlashishiga olib keladigan iqtisodiy

xavfsizlikni baholashda indikativ ko‘rsatkichlar asosida hisoblanishi mumkin.
Davlatning iqtisodiy xavfsizligini turli xil usullar yordamida baholash mumkin,
ammo biz ularni bir necha guruhlar shaklida ifodalaymiz:

1) asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni kuzatish va ularning eng yuqori

ko‘rsatkichlari bilan taqqoslash;
2) hududlarni tahdid darajasi bo‘yicha saralashda ekspert baholash usuli;
3) asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar va ularning dinamikasi asosida mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atlarini baholash;
4) yo‘qotishlar sonini aniqlash orqali xavfsizlikka tahdidning oqibatlarini
baholashda iqtisodiy vositalardan foydalanish;
5) amaliy matematikaning usullari, xususan, ko‘p qirrali statistik tahlil;
6) aralash baholash usullari.

Davlatning iqtisodiy xavfsizligi mezonlari real statistik ko‘rsatkichlar

asosida hisoblanib, ular yordamida mamlakat iqtisodiyotining holati, uning
barqaror rivojlanishini ta’minlash orqali baholanadi. Davlatning iqtisodiy
xavfsizligi ko‘rsatkichlari – bu iqtisodiy sohadagi hodisalar va tendentsiyalarni
(dinamikalarni) to‘liq aks ettiruvchi mamlakat iqtisodiy rivojlanishining real
statistik ko‘rsatkichlari. Ko‘rsatkichlar muhim iqtisodiy vazifani bajaradi, ular
mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi darajasini tahlil qilishga yordam beradi.
Iqtisodiy xavfsizlik tahlilini o‘tkazishda indikatorlarni bloklarga ajratish tavsiya
etiladi, ularning har biri alohida ko‘rsatkichlar to‘plami bilan tavsiflanadi.
Ko‘rsatkichlar tizimi iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy va tendentsiyalarini
baholash uchun imkoniyat yaratadi. Umuman iqtisodiy xavfsizlik ko‘rsatkichlari
blokka bolish orqali tahlil qilinadi va bloklar bo‘yicha xavfsizlik holati aniqlanadi. . Iqtisodiy xavfsizlik ko‘rsatkichlari tizimi quyidagi muhim ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lishi mumkin, ular iqtisodiy xavfsizlikning 6 mezoni yordamida aniqlanadi:

1) investitsion xavfsizlik ko‘rsatkichi. Xalqaro tajribaga ko‘ra,

mamlakatning barqaror iqtisodiy o‘sishi uchun ma’lum vaqt ichida yillik
investitsiyalar YaIMning 19-25% darajasida bo‘lishi kerak;
2) davlatning ichki va tashqi qarzlari hajmi – bu davlat tomonidan
belgilangan muddatda, mos ravishda, ichki va tashqi kredit bozorlarida
to‘lanmagan kreditlar hajmidir.
3) byudjet xarajatlari uning daromadlaridan oshib ketishi natijasida yuzaga
keladigan davlat byudjeti taqchilligi. Har bir aniq yil uchun byudjet taqchilligi
darajasi defitsitning yillik YaIMga nisbati sifatida aniqlanadi:
4) ma’lum bir yilda iqtisodiyotni pullash darajasi M3 yig‘indisi (MS M3)
bo‘yicha pul massasining YaIMning yillik hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi.
5) bank kreditlarining qiymati qarz oluvchi tomonidan uning kreditidan
foydalanish uchun tijorat bankiga to‘lanadigan yillik foizlar bilan belgilanadi;
6) Mamlakat bankining xalqaro zaxiralari. Boshqa valyutalarga nisbatan
uning ayirboshlash kursining barqarorligi bilan belgilanadigan milliy valyutaning
tashqi barqarorligi ko‘p jihatdan mamlakat bankining xalqaro zaxiralari
darajasiga bog‘liq. Davlatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdid sifatida iqtisodiy tizimning rivojlanishi va rivojlanishiga beqaror ta’sir ko‘rsatadigan sharoitlar va omillar to‘plami. Tashqi tahdidlar sharoitlar va omillar majmui sifatida talqin qilinadi, ularning manbai iqtisodiy tizim hisoblanadi. Ichki tahdidlar – ko‘rib chiqilayotgan tizimga nisbatan yuqori darajadagi ierarxiya iqtisodiy tizimlarida mavjud bo‘lgan sharoit va omillar to‘plamidir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda qo‘yidagi davlatning iqtisodiy xavfsizligiga
tahdidlar keltiriladi:

– demografik vaziyatning yomonlashishi;

– aholining iqtisodiy faolligi darajasining o‘zgarishi;
– ishlab chiqarishning pasayishi;
– asosiy vositalarni yangilash darajasi pasayishi;
– investitsion faollik darajasining o‘zgarishi;
– tashqi qarzlarning o‘sishi;
– strategik resurslar importiga bog‘liqlik.

Davlatning iqtisodiy xavfsizligini boshqarish bo‘yicha qarorlarni

shakllantirish va qabul qilish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: qaror qabul
qilish mezonlarini shakllantirish, samarali echimlar to‘plamini aniqlash, yagona
maqbul echimni tanlashdan iborat. Shunday qilib, iqtisodiy xavfsizlikni kompleks
baholashni ishlab chiqishbosqichlari quyidagilardan iborat:

1) ko‘plab ko‘rsatkichlarning shakllanishi;

2) ko‘rsatkichlarning xarakterli (maqbul, eng yuqori) qiymatlarini
aniqlash;
3) ko‘rsatkichlarni normallashtirish;
4) og‘irlik omillarini aniqlash;
5) integral indeksni hisoblash.
Ko‘rsatkichlarning maqbul chegarasi – bu iqtisodiyotdagi ko‘payish
jarayonlari uchun qulay sharoitlar yaratilgan qiymatlar oralig‘i.
Ko‘rsatkichlarning miqdoriy tavsifi ularning buzilishi iqtisodiyotdagi noqulay
tendentsiyalarni keltirib chiqaradi. Ko‘rsatkichlarning chegaraviy qiymatlari
miqdoriy ko‘rsatkichlardan yuqori bo‘lib, ularning buzilishi iqtisodiyotda xavfli
jarayonlarga olib keladi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash hozirgi moliyaviy-iqtisodiy inqiroz davrida ayniqsa dolzarbdir, chunki davlatning moliya-iqtisodiyotidagi nomuvofiqlik ichki va tashqi to‘lov qobiliyatining yo‘qolishiga, aholi daromadlari va xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning aktivlari kamayishiga olib keladi.