O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg’ona davlat universiteti sirtqi bo’lim

II.Jismoniy madaniyat tizimi 
Jismoniy madaniyat aniq bir tizimga tayansagina, oldindan ko`zlangan
natijaga erishiladi. Jismoniy madaniyat tizimi deganda, jismoniy madaniyatning
prinsiplari, vositalari, metodlari va uni tashkillash shakllarining shunday
umumiyligi tushuniladiki, u jamiyat a`zosini har tomonlama garmonik
rivojlantirishning maqsad va vazifalariga mos bulsin (A.D. Novikov 1967).
Vatanimiz mudofaasi masalasi xam jamiyatimizda yulga kuyilgan jismoniy
madaniyat jarayoniga qator talablar kuyadiki, 6u talablarni amalga oshirish
natijasida jismoniy madaniyat tizimiiing ob`ektiv xususiyatlari namoyon bo`ladi.
Mamlakatimiz xalklarining har tomnlama jismoniy tayyorgarligi, jismoniy
sifatlarini yaxshi rivojlanganigi Vatan mudofaasiga tayyorligining kursatkichi
bo`lib xizmat qilish lozim.
SHunday
qilib,
O`zbekistonda
jismoniy
madaniyatning
maqsadi.
O`zbekiston xalkini jismoniy kamolotga erishgan, xukukiy davlat ning aktiv
kuruvchilari, ijodiy mehnatga va Vatan mudofaasiga tayyor qilib madaniyatlashdir.
Bu maqsad mamlakatda jismoniy madaniyatni amalga oshirayetgan barcha
tashkilot va muassasalar uchun umumiydir.
Maqsadning
umumiyligi
jismoniy
madaniyat
tizimining
asosiy
qonuniyatlaridan biridir. Kursatilgan maqsad va sharoitlarga javoban uni amalga
oshirishda shug`ullanuvchilarning
yoshi, sogligi, jismoniy tayyorgarligi,
shug`ullaniladigan kasbi xisobiga olinadi va jismoniy madaniyatda konkret

---

---

vazifalar xal kilinadi. Jismoniy madaniyat tizimiga umumiy vazifalar kuyilgan

bo`lib, ular kuydagilardan iborat:
a) odam organizmi forma funksiyasi garmonik rivojlantirish. jismoniy
kobiliyatni har tomonlama kamolga yetkazish, soglikni mustaxkamlash va
xalkning uzoq umr kurinishini ta`minlashga yunalish berish;
b) hayotiy zaruriy harakat malakalarini va kunikmalarini, kundalik
turmushda kerak bo`ladigan jismoniy madaniyatga molik maxsus bilimlarni
shakllantirish;
v) har tomonlama jisman rivojlantirish uchun jismoniy sifatlarni
madaniyatlash;
Inson jismoniy madaniyatsi maqsad va vazifasi uning boshqa madaniyat
jarayonlari bilan bog`liqligi shundagina muvofiq deb tushuniladiki, bu muvofiqlik
ob`ektiv xarakterda bo`ladi va jismoniy madaniyat jarayoniga qonuniy yunalish
beradi. Jismoniy madaniyat jarayonida madaniyatning boshqa soxalaridagidek
maqsadga yunaltirilgan faoliyat rejalashtirilgan natijaga har doim xam to`g`ri kela
olmasligi amaliyotda isbotlangan.
Jismoniy madaniyatda madaniyat natijasini
yosh sportchi yoki jismoniy madaniyatchi trenirov kasidagi rejalashtirilgan
jismoniy mashqlar uning organizmiga kanday ta`sir kilayetganligini xisobga
olishni takazo kiladi:
Qiska yunalishdagi sport trenirovkalarining natijasiga e`tibor ber sak, shuni
kuramizki, yuqori natijalarga erishish ma`lum davr ichida bo`lib, oddingilari
unutilsa, trenirovka mashg`ulotlari keyinchalik o`zini oklamaydi. Bu esa har
tomonlama garmonik rivojlanishga xalal beradi va sport yutuk larini yukka
chikaradi.
Shuning uchun pedagog va trener oldida uzoqni kurish talabi kundalang
bo`ladi. Bu vazifani xal qilish esa ukimishli, o`z ishini biladigan, sevadigan
mutaxassislar tayyorlash talabini kuyadi. Bu mutaxassislar esa mamlakatdagi
jismoniy madaniyat tizimida amalga oshishi lozim bulgan maqsadni va vazifalarni
ijobiy xal qilishga kodir, yosh avlodni bola lik chogidan jismonan soglom,
ma`naviyatini uygun qilib madaniyatlashni o`zining iloxiy burchlari deb bilishlari

---

---

kerak bo`ladi. Navkiron, o`zligimizni endigina e`tirof etayotgan mamlakatimiz

turli toifasidagi davlat va nodavlat sport jamiyatlari, jismoniy madaniyat
xavasmandlari uyushmalari tashabbusi bilan yagona jismoniy madaniyat tizimini
to`zishga e`tiborni kuchaytirib u o`zida kuydagi asosiy xususiyatlarni: ma`naviy
barkamollik, xalkchilik va ilmiylikni mujassamlashtiradi.
Sharq mutafakkirlari ma`naviy barkamol, komil inson masalasiga azal-
azaldan alohida e`tibor berganlar. Komillik fazilat lardan ulugi tanning, inson
jismining barkamolligidadir deyilgan. Insonni matonati, diyonati, riyozati, kanoati,
ilm, sabr, intizom, mikiyo si, nafs, vijdon, xakkoniyat, nazariy ibrat, iffat, xayo,
idrok, zakovat, iktisod, itoat, xakshunoslik, xayrixoxlik, munislik, sadokat, adolat,
muxab bat, oliy ximmatlik, avf, vatanni sevish kabi ijobiy xislatlar (A.Avloniy.
"Turki guliston yoxud axloq" Toshkent "o`qituvchi"1992 .13.bet) ga faqat soglom
jism, tani-sixatlilik orqali erishiladi deb karalgan.
Mamlakatimiz jismoniy madaniyat tizimini xalkchilligi degan da biz milliy
uyinlar tarzida xalk ommasi orasida keng tarkalgan jismoniy mashqlar. milliy sport
turlari, ommaviy sport, olimpiadalar dasturidan urin olga "katta sport" bilan ko`p
milatli respublikamiz xalklarini shug`ullanish imkoniyati borligi tushuniladi.
Ilmiyligini shunda kurish mumkin ediki, jismoniy mada niyat soxasi buyicha
ilmiy tekshirish ishlarining keng tarkalganligi va uni amaliyot bilan boglab olib
borilayetganligi, jismoniy madaniyat naza riyasi va amaliyoti ilmiy fanlari
xisoblangan pedagogika, psixologiya , anatomiya, fiziologiya, biomexanika, sport
metrologiyasi, sport tibbiyoti, davolash jismoniy madaniyatsining va boshqalarga
tayanganligi, ularning ilmiy yutuklari xalkimiz hayotiy extiyojini kondirishga
yunaltirilganligidadir.
Jismoniy madaniyat tizimi bir-biri bilan o`zviy bog`liq bulgan zvenolarga
bulinib, hozirgi kunda xam madaniyat jarayonining turli dasturlarining bajarilishi
shu zvenolarda amalga oshirilmokda:
a) maktabgacha ta`lim(davlat va nodavlat maktabgacha madaniyat bola lar
muassasalari) zvenosi;

---

---

6) maktab yoshidagilar jismoniy madaniyatsi (umumiy o`rta ta`lim I-IX sinflar)

zvenosi;
v) o`rta maxsus, kasb-xunar ta`limi(akademik litseylar, kasb-xunar kolledjlari)
zvenosi;
g) oliy ta`lim zvenosi;
d) armiya zvenosi;
e) oliy ta`lim va armiyadan sungi xavasmandlik asosidash jismoniy madaniyat
zvenosi;
Jismoniy madaniyat tizimi o`zida kuidagi asosiy elementlarni birlashtiradi:
a) jismoniy madaniyatning maqsadi, vazifalari va prinsiplarinnig maqsadga
muvofiqligi;
b) jismoniy madaniyat tizimida kullaniladigan vositalar - gimnastika, uyinlar,
sport, turizm va boshqalar tipidagi jismoniy mashqlar;
SHu narsa e`tiborga moliki, rivojlangan mamlakatlarda jismoniy madaniyat
soxasining turlicha tizimlaridan foydalanish chegaralab kuyilmagan.
Tarixga nazar tashlaganimizda jamiyatda sinflarning paydo bulishi bilanok,
usha jamiyatda jismoniy madaniyat tizimi sinfiy xarakteriga ega bula boshlagan
edi.
Kuldorlik davrida jismoniy madaniyat tizimi kuldorlarning maqsadi uchun
xizmat kildi. Kuldor o`z farzandi bakuvvat, chidamli, chakkon bulishi va kullarni
kuriklashi, ularning kurkinchda ushlashi uchun kulida kurol ishlata olishi (kadimgi
YUnon "etti kurashi" mashqlarini puxta egallashi)ga harakat kilar edi. Jismoniy
madaniyat tizimi ekspluatatsiya kiluvchilar foydasi uchun xizmat kildi.
O`rta asrlargi kelib esa, jismoniy madaniyat tizim harbiy maqsadni xal
qilishga yunalish oldi. Feodal, katta yer egasi, savdogar o`z mulkini ximoya qilish
uchun jismoniy rivojlanganligi, tayyorgarligi yuqori bulgan jamiyat a`zolariga
muxtojligini bayon kildi. Ular moddiy ne`matlar yaratishdek muhitdan ajratilib,
faqat jismoniy sifatlari (kuch, tezkorlik, chidamlilik, chakkonlik)ni rivojlantirish,
madaniyatlash bilan cheklandilar. Jamiyatda alohida tabaka, kasb egasa (sokchi,
jangchi) shakllandi.
Ogir va ko`pol ritsarlarning kurollari ulardan katta

---

---

jismoniy tayyorgarlik va ot bilan muomala qilishni talab kilar edi. SHuning uchun

ular mashg`ulotlarda ot o`rniga hozir bizda gimnastika mashg`ulotlarida
ishlatiladigan "ot" dan foydalanar edilar. Feodallarning jismoniy madaniyat tizimi
shunga yunaltirilga edi.
Kapitalizmga
kelib,
burjuaziya
ko`prok
odamlarni
jismonan
madaniyatlashni, ishchini mehnatga va vatan mudofaasiga (soldatlikka) tayyor lay
boshladi. Madaniyatga siyosiy tuye berildi. Kolaversa ko`p soatlab konveyer,
stanoklar orkasida ishlashga moslaydigan mashqlar tizimidan foydalanildi.
XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida jismoniy madaniyat
jarayoning tizimini shakllangan davri boshlandi. Notekis rivojlangan kapitalizm
milliy rivojlanishda xam jonlanishni vujudga keltirib, qator mamlakatlarda
jismoniy madaniyat tizimi, vositalari va uning uslu biyatini yaratishdek vazifalarni
xal qilish kerakligi masalasini o`rta ga tashladi.
CHet el mamlakatlarida jismoniy madaniyat tizimi shakllandi. Germaniyada
Fite va Guts-Mutsaning "Milliy nemis jismoniy tar biya tizimi``` o`z vazifasiga
kura jismoniy madaniyatdan kura soglomlashtirishni o`z izmiga olar edi. XIX
asrning boshlariga kelib pruslarning talabi asosida dexkon va xunarmandlardan
yunkerlar tayyorlash Guts-Mutsaning "Gimnastika dlya yunoshestvo" deb
nomlangan asarida: " ... endi jamiyat a`zosining soglom taiasi davlat uchun xizmat
kilsin, bu ayniqsa, tankchilar uchun taalukli..." - deb tuzatish kiritilib, amaliyotga
tatbik etildi.
Fridrix YAng va Guts-Mutsa nemis "TURNEN" gimnastikasining
asoschilari bo`lib, soldatlarni tayyorlashning jismoniy madaniyatsi tizimini ishlab
chikdilar. Ular ommaviy gimnastika chikishlariga, gimnastika anjomlari, jixozlari
bilai
mashqlanishga asosiy e`tiborni karatdi lar. Kattaning buyrugiga mutlak itoat,
kat`iyat, prodali mus taxkamlash nemis raxnamolariing ideali bo`lib, bu jismoniy
madaniyatning mavjud tizimiga xam singdirilgan edi.
Tizim tarkibidagi madaniyat uslublari va vositalarini apik turkum larga
ajratishga urinishini maktab yoshidagilar jismoniy madaniyatsi uchun keyinchalik

---

---

SHpiss boshlab berdi. CHexiya: XIX asrning ikkinchi yarmida chexlar "sokol

gimnastikasi" deb nomlangan madaniyat uslubiyati va vositalarini ishlab
chikadilar. U nemis milliy "TURNEN" tizimi bilan tashki belgilariga kura bir-biri
bilan uxshash bulsa-da, o`zining ibtidoiy milliy negiziga ega edi. Bunga sabab
CHexiya ustidan xukmron xisoblangan Avstriya imperiyasi o`zining siyosiy va
xujalik krizisni boshdan kechirayotgan bo`lib, chexlarga ayrim konstitutsion xukuk
berilishiga olib keldi. Bu narsa chexlar hayotida keng milliy ozodlik harakati
uchun turtki buldi. SHu asnoda xilma-xil chex birlashmalari, jamiyatlari vujudga
keldiki, bu 1862 yili chex gimnas tikasi jamiyatining paydo bulishiga olib keldi.
Uning asoschisi Miroslav Tirsh buldi. U yozuvchi, tankidchi, san`atkor edi.
U, birinchidan, gimnastikani jismoniy madaniyat uchungina emas, akliy,
axloqiy, milliy vatanpar varlik xissini madaniyatlash uchun foydalanishini,
ikkinchidan, gimnastika mashg`ulotlariga erkaklarnigina emas, ayollarni xam jalb
etishni targi bot kildi.
Tirsh o`zi bilgan barcha mashqlarni tupladi, snaryadlar va snaryadsiz
bajariladigan yangi mashqlarni uylab topdi. Ular uzoq bajaririladigan juda mayda
elementlarni o`z ichiga oladigan jismoniy mashqlar bo`lib, barchaga teng, asta-
sekinlik bilan, majbur bajartirilishi lozim edi. Uning fikricha, bunday tartibda
bajarilgan mashqlar shug`ullanuvchilar da xotira, intizom va tirishkoklikni
madaniyatlar emish. U sokol tashkilot lari uchun yagona gimnastik terminalogiyani
ishlab chikdi, mashg`ulotlarni guruxlarda utkazilishini yulga kuydi. "Sokol
gimnastikasi" milliy-siyosiy xarakterdagi gimnastika sanaladi.
SHvetsiya: XIX asrning birinchi un yillarida "SHved gimnastikasi" yoki
"Ling metod//` degan nom bilan yangi yunalishda jismoniy madaniyat tizimini
vujudga keltirdi . Jismoniy mashqni shvedlar asosan madaniyat va soglomlashtirish
uchun kerak deb karar edilar. Uning asoschilari G.G. Ling va uning ugli YAlmar
Ling edi. Ular nemislar gimnastikasini tankid qilib, odamda juda ko`p tana
harakatlarini ko`paytirmaslik, sog lom odamlarni jismoniy rivojlantirish va
bemorlarni tuzatishga yunaltirilishi kerak deb xisoblaganlar. Bu tizimni tankidiy
urgangan P.F. Lesgaft Ling metodida kuruk, bir-biri bilan boglanmagan shakllar

---

---

mavjudligini aytib, anatomiya va fiziologiya bilimlari hozircha yetarli emasligini,

katan pedagogikaga rioya kilinmasin, burjuaziya ideologiyasining ifodalanishiga
olib kelishini, "yuraksiz" muskul buli shi uchun kurashadi, degan fikrni bildiradi.
Angliya: hozirgi kunda xam Anglo-saksoniya mamlakatida gimnas tika
emas, uyin va sportga zur e`tibor berilgan. Angliya kapitalizmga birinchi bo`lib
kirdi. Kapital konkurensiyasining kuchayishi sinfiy karama-karshilikni zuraytirdi.
Sinfiy iktisodiy xamda filosofik dunyo karashlar paydo bula boshladi, bu karashlar
erkin kapitalni maktay oladigan, kat`iy kurashga chiday oladigan, hozir javob,
chakkon, ishbilarmonni madaniyatlashni talab kilardi.
Buning uchun "uyinlar" mos kelar edi. SHuning uchun Angliya jismoniy
madaniyat tizimida asosiy urinni uyinlar va sport egalladi. Kapita lizm rivojlanishi
bilan boshqa qator mamlakatlarda xam sport jismoniy madaniyatga kiritildi. Lekin
Fransiya, Germaniya, SHvetsiya, Chexiya kabi qator mamlakatlardagidek sport
keskin karama-kashiliklarga duch kela di. CHunki, u mamlakatlardagi jismoniy
madaniyat mavjud gimnastikaga asos langan edi. SHuning uchun sport keyinrok
jismoniy madaniyat tizimiga kiri tildi.
Jismoniy madaniyat tizimining taxlili masalalariga ovd nazariy material rus
olimlari A.D. Novikov, L.P. Matveyev, G.D. Harabugi va qator boshqa
mualliflarning darsliklarida tula yoritilgan. Jismoniy madaniyat jarayonining
nazariy, uslubiy amaliyotining umumiyligi jismoniy madaniyat tizimining negizini
tashkil kiladi. Mil latimizning bu soxadagi merosini o`rganish fanimizning asosiy
vazifasidir. Jaxogirlarni yuzaga chikargan yurtimizning elat va xalklari jismoniy
madaniyati tarixiy manbaalarda o`z o`rnini olganligiga ishonchimiz komil.
SHu urinda P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylar sobik
shurolar jismoniy madaniyat tizimining asoschilari deb tan olinganligi jismoniy
madaniyat nazariyasining rivojlanishida munosib xissa kushgan olimlar sifatida
jaxon jismoniy madaniyati fani namoyandalari qatoridan urin o-i anliklarnni e`tirof
etish lozim.
P.F. Lesgaft (1837-1909) biolog, anatom, pedagog va katta jamoatchi
sifatida inson shaxsning intelektual rivojlanishi uchun uning yashagan ijtimoiy

---

---

muhiti va madaniyatsi rol uynashini ilmiy jixatdan asoslab berdi. Lesgaft

tomonidan ishlangan "Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy bilimlar" tizimi
hozirgi kunda xam o`z ilmiy axamiyatini yukotgani yuk. Chor Rossiyasining
jismoniy madaniyatga munosabati aniq emas edi. "Maktablar bizda bolalarga
butunlay jismoniy bilimlar bermayapti. Bu ishga raxbarlikni bizning ishga aloqasi
yuklarga berib kuyilgan, ular jismoniy madaniyatni soxta tushunchalar orqali
tasavvur kiladi yoki bulmasa, qaysidir chet el maktabini bitirib kelgandan
eshitganlarigina biladi. SHuning uchun ular bola jismoniy madaniyatsiga
e`tiborsizdirlar", - deb yozgan edi P.F. Lesgaft.
V.V. Gorinevskiy (1857-1937) o`zining tibbiy-pedagogik faoliyatida Lesgaft
fikrlarini rivojlantirib sobik shurolar to`zumi jismoniy madaniyat tizimini
rivojlanishiga katta xissa kushdi. U jismoniy mashqlar bilan shug`ullanuvchilar
ustvda ilmiy tadqiqot nazoratini qilish ning ilmiy uslubiy kompleksini yaratdi.
P.F. Lesgaft va uning shogirdi V.V. Gorinevskiylarning ilmiy merosinining
kimmati shundaki, ularning jismoniy bilimlar va jismoniy madaniyat xakidagi
ilmiy fikrlari amaliy, va jamoatchilik tajri basi asoschdga tayanganligidadir.