O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi termiz davlat universiteti milliy libos va san`at fakulteti texnologik tal`im yo`nalishi

Kurs ishining maqsadi. Parxez taomlar tayyorlash mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan faydalanishni ishlab chiqish hamda texnologiya darslarida qo‘llashga yo‘naltirilgan tavsiyalarni berish dolzarb masalalardan hisoblanib, muhim amaliy ahamiyatga egadir.
Kurs ishining vazifasi. O`quvchilarga:

1. Parhezli taomlar haqida tushuncha

   
   

2. Parhezli taomlarni tayyorlash usullari

   
   

3. Ta’limning yangi pedagogik texnologiyalari

   
   

4. « Parxez taomlarni tayyorlash » mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish haqida ilmiy tushuncha berishdan iborat.

   
   

Kurs ishi ob’yekti: Umumta’lim maktablarida Texnologiya fani darslarida innovatsion texnologiyalarning tadbiq etishni tashkil etish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Umumta’lim maktablarida texnologiya fani darslarida innovatsion texnologiyalar asosida samarali tashkil etish shakil va metodlari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, asosiy qism, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.
I BOB. PARHEZLI TAOMLAR HAQIDA TUSHUNCHA
1.1 Parhezli taomlarni tayyorlash usullari


Parhez, diyeta — miqdori, kimyoviy tarkibi, kaloriyaliligi (quvvati) va pishirib tayyorlanishi jihatidan maxsus tanlangan ovqat ratsioni, sogʻlom kishilar hamda bemorlarga moʻljallangan ovqatlanish rejimi. Parhezda organizmning oziq-ovqatlarga boʻlgan fiziologik ehtiyoji qondiriladi. Bemorlarga Parhez buyurilganda moddalar almashinuvi yoki biror aʼzo funksiyasi buzilgan boʻlsa, uning faoliyatini tiklash koʻzda tutiladi. Buning uchun baʼzi oziq-ovqat mahsulotlari maxsus usullar bilan kayta ishlanadi. Yara kasalligi, kolit, yogʻ bosish va boshqa kasalliklarda Parhez keng qoʻllanadi. Kasallikning davri, boskichi va fazasiga qarab, Parhezning bir necha varianti tavsiya etiladi. Kasalxonada davolanayotgan bemorga vrach kam ovqat yeyiladigan kunlar (mas, 1—2 kun) belgilaydi. Bu kunlarda bemorni ataylab qisman och qoʻyish uchun alohida ratsiondan foydalaniladi. Oʻz bilgicha Parhez tanlash yomon oqibatlarga sabab boʻlishi mumkin
¹Parhez bilan davolash, diyetoterapiya — baʼzi kasalliklar (gastrit, enterit, kolit, yara kasalligi, jigar, buyrak xastaliklari va boshqalar)ni davolash va oldini olish maqsadida par-hezdan foydalanish. P. bilan d. dori-darmonlar va boshqa davo vositalari bilan birga qoʻllanadi. P. bilan d. qadimdan maʼlum, ammo uning ilmiy asoslari faqat 19-asrning 2yarmida ishlab chiqiddi, bunda rus olimlari I. P. Pavlov va I. M. Sechenov yaratgan fiziologik qoidalarning ahamiyati katta boʻldi. P.bilan d.ning asosiy prinsiplari: ovqatlanish ratsioni, rejimi va masalliqni pishirish usulini belgilashda individual yondashish; kasallikning harakteri, bemorning axvoli va organizmning oʻziga xos xususiyatlari, ovqatning miqsor va sifat jihatdan mutanosib boʻlishi, bemorga kasalligi tufayli biror oziq modda yoki ovqat mahsulotini berib boʻlmaydigan yoki cheklab qoʻyiladigan xrllarda ratsionni oqsillar, yogʻlar, uglevodlar, mineral moddalar va vitaminlar birmuncha muvofiq keladigan qilib belgilashdan iborat. Shuning uchun P. bilan d. faqat vrach maslahatiga muvofiq hamda uning ku-zatuvi ostida olib boriladi. Kam ovqat yeyiladigan kunlar buyurish, oson singadigan ovqat hisobiga uning sifatini cheklash, ovqatlanish rejimini oʻzgartirish, masalliqlarga maxsus pazandalik ishlovi berish usullari P.bilan d.da keng qoʻllanadi. Bunda ovqat ratsioni shifobaxsh va toʻyimli boʻlishi, shuningdek, organizmning vitaminlar, mikroelementlar va biologik faol moddalarga boʻlgan ehtiyo-jini toʻla qondirishi lozim.
Toʻyimli ovqatlanish organizmning kasalliklarga qarshi kurashish, shikastlangan organ va sistemalar ishini yaxshilash, moddalar almashinuvini va organizmning umumiy holatini normallashtirish imkonini beradi. P.bilan d. statsionar, sanatoriy, kurort va ambulatoriya sharoitida qoʻllanadi.
Kam ovqat yeyiladigan kunlari biror xil oziq-ovqat mahsuloti, mas, olma, tvorog, sut kun boʻyi oz-ozdan berib boriladi. Bunday kunlarni vrach buyuradi va uning nazorati ostida davom ettiriladi. Semizlik, ateroskleroz, yurak-tomir kasalliklari, gipertoniya va boshqalarda tuz va suyuklikni kam isteʼmol qilish hisobiga ovqat miqdor jihatidan cheklanadi.
Yeyiladigan ovqat miqdorini keskin kamaytirish faqat statsionar sharoitida yoki maʼlum davolash muassalarida mutaxassis vrach nazoratida amalga oshirilishi kerak, chunki davolashning bu usuli har kimga ham tavsiya etilavermaydi. Oʻz bilgicha bu usulni qoʻllash man etiladi. Baʼzan butkul och qoʻyish salomatlikka jiddiy putur yetkazishi va ayrim organlar (jigar, miya va boshqalar)da tuzatib boʻlmaydigan oʻzgarishlarni kel-tirib chiqarishi mumkin. Har bir organizm ochlikka har xil chidaydi, bunday jiddiy sinovga har qanday organizm ham bardosh beravermaydi. Ozishni oʻylab oʻz bilgicha och yurish parhezga kirmaydi, aksincha moddalar almashinuvini buzib, kasallikka olib keladi.
Ovqat mahsulotlarini sifatiga koʻra cheklashda ularning mexanik va kimyoviy xususiyatlari hisobga olinadi. Mexanik cheklash deganda dagʻal, bad-hazm ovqat mahsulotlari yoki ularning ayrim qismlarini, mas, dagʻal kletchatkaga boy boʻlgan oʻsimlik mahsulotlari hamda goʻshtning qattiq qismlarini ovqatga ishlatmaslik tushuniladi. Koʻproq yirik tortilgan undan yopilgan non, turp, sholgʻom, rediska, karam, bodring, dukkaklilar, tirikroq qilib pishirilgan boʻtqalar cheklanadi. Mexanik cheklash pazandalik ishlovi berish usulida ham qoʻllana-di, yaʼni goʻsht qiymalanadi (kotletlar, bitochkilar, frikadelkalar); sabzavotlar ezilgan pyure, zapekanka shaklida beriladi. Yorma (perlovka, suli, guruch va boshqalar)dan tayyorlangan shoʻrvalar eziltirib pishiriladi.
Kimyoviy cheklashda hazm bezlari sekretsiyasini kuchaytiruvchi va meʼdaichakning motor (harakat) funk-siyasini qoʻzgʻatuvchi taomlar kam bula-di, ovqat ratsionida quyuq bulonlar (goʻshtli, baliqli, sabzavotli), qovurmalar (kotletlar, bifshtekslar, qovurilgan kartoshka), usti qizartirib pishirilgan taomlar, quyuq yogʻli oʻtkir sardaklar, ziravorlar, tuzlangan bodring, yangi yopilgan yumshoq non, quymoqlar chiqarib tashlanadi. Suvda va bugʻda pishirilgan ovqatlarda hazm bezlari sekretsiyasini kimyoviy yoʻl bilan qoʻzgʻatuvchi moddalar bir kadar cheklangan boʻladi. P.bilan d.da bemorning ahvoli, uning harakat qilish imkoniyati va kasallik harakteriga koʻra belgila-nadigan ovqatlanish rejimiga amal kilishga katta ahamiyat beriladi.
Bemorlar kuniga 4—5 mahal ovqatlanishi, ovqatlanish orasidagi vaqt 4 soatdan oshmasligi kerak. Ayrim hollarda davolash maqsadida boʻlibboʻlib ovqatlanish rejimi tavsiya etiladi, bunda ovqat oz-ozdan tez-tez qabul qilinadi. P.bilan d.da kasallik harakteriga moye keladigan alohida ovqatlar beriladi. Oʻsimlik mahsulotlari — yangi sabzavotlardan tayyorlangan salatlar, qovun-tarvuzlar ham parhez taomlar hisoblanadi, chunki ularda vitaminlar, fermentlar, fitonsidlar, mikroelementlar, organik kislotalar, juda foydali, semirtirib yubormaydigan qand moddalari (fruktozalar) koʻp boʻladi. P. bilan d.da yangi xom sabzavot va mevalarni koʻp berish bilan ularning ishqoriy taʼsiri taʼminla-nib, aterosklerozga olib keluvchi atsi-dotik (kislotalik) uzgarishlarga bar-ham beriladi. Hatto sogʻlom kishilar hayajonlanganida, kam harakat qilga-nida va boshqa noxush omillar taʼsirida organizmning sabzavot va mevalarga boʻlgan ehtiyoji ortadi. Shuning uchun sabzavot va mevalar bemor hamda sogʻlom kishilar hayoti uchun zarur mahsulotlardan hisoblanadi. Kishining tezgina sogʻayib ketishini taʼminlovchi moddalar koʻpgina ovqat mahsulotlarida mavjud. Ular, ayniqsa, sut mahsulotlari (kefir, prostokvasha, smetana, tvorog)da kup boʻladi. Parhez xusu-siyatiga ega goʻsht mahsulotlariga: yogʻsiz mol goʻshti, tovuq, quyon goʻshti va jigar kiradi. Deyarli barcha sabzavot va mevalar (turp, shovul, dukkaklilardan tashqari) parhez mahsulotlar hisobla-nadi. Zamonaviy parhez taomlarda odatdagi ovqat mahsulotlaridan keng miq-yosda foydalaniladi, lekin ular yangi va sifatli boʻlishi kerak.
1999-yilda Oʻzbekiston sogʻlikni saqlash vazirligi buyrugʻi bilan 2-ToshTI ichki kasalliklar propedevtikasi qoshida diyetologiya markazi tashkil etilib, unda uzbek milliy taomlarining parhez xususiyatlari urganilmoqda.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 2020 yilda saraton kasalligi tufayli 10 million inson hayotdan ko‘z yumgan, 19 milliondan ortiq insonga esa tashxis qo‘yilgan.²
Kasallikni keltirib chiqaradigan sabablar orasida olimlar turmush tarzini ko‘rsatishadi, biroq ovqatlanish ham uni keltirib chiqaradigan sabablar orasida oxirgi o‘rinda emas. Parhez kasallikni oldini olishga yordam beradimi?
Ko‘proq olma, kamroq gamburger. Jahon Saratonni tadqiqot qilish fondining (WCRF) 2018 yilgi “Parhez, ovqatlanish, jismoniy faoliyat va saraton: global nuqtai nazar” mutaxassislik hisobotida saraton kasalliklarini oldini olish uchun umumiy tavsiyalar berilgan. Masalan, parxezlikdan, vetchina va bekon kabi go‘shtli polufabrikatlardan qochish. Ortiqcha tuz iste’mol qilmaslik kabi.
Bunday tavsiyalar saraton tashxisining chastotasi va ma’lum ovqatlanish uslublariga rioya qilish o‘rtasidagi bog‘liqlikni tahlil qiluvchi ilmiy ishlarga asoslangan.
Kantoncha tuzlangan baliq halqum saratoni, spirtli ichimliklar – og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, tomoq, qizilo‘ngach va ko‘krak saratoni (menopauzadan oldin va keyin) rivojlanish ehtimolini oshiradi. Qahva esa jigar saratoni xavfini kamaytiradi.
Shuningdek, saraton kasalligini oldini olishda D vitamini, kalsiy va selen moddalari ham yaxshi ta’sir ko‘rsatadi, deya ta’kidlaydi Afina Milliy universiteti epidemiologiya va tibbiy statistika professori, “Saraton xavfini kamaytiradigan turmush tarzi” qomusiy maqolasi muallifi Kristina Bamia.
Biroq odamlar bunday tavsiyalarga kamdan-kam rioya qiladi. Masalan, o‘rta amerikalik juda ko‘p miqdorda to‘yingan va kam miqdorda monoto‘yinmagan yog‘larni iste’mol qiladi. Uning ratsionida kletchatka, sabzavotlar, mevalar va don mahsulotlari ham yo‘q. Bunday holat ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda ham kuzatiladi.

Tavsiyalar qanchalik foydali?

Yevropa va Amerika olimlari WCRF mutaxassislari xulosasini tekshirib chiqish uchun ovqatlanish va turli xil saraton kelib chiqish ehtimoliga bag‘ishlangan 860 ta ishni tahlil qilib chiqdi. Mualliflarning ta’qidlashicha, barcha natijalar ham ishonarli emas, biroq aniq va to‘g‘ri xulosalar ham yo‘q emas.
Darhaqiqat, sut, sut mahsulotlari, kalsiy, bug‘doy yo‘g‘on ichak saratoni kelib qilish xavfini kamaytiradi, alkogol mahsulotlarini suiste’mol qilish esa, aksincha, xavfni ko‘paytiradi. Mast qiluvchi ichimliklardan qizilo‘ngach, jigar, ko‘kraz bezi kabi organlar ham aziyat chekadi. Qahva jigar saratoni kelib chiqishi ehtimolni kamaytiradi va bu tasdiqlangan xulosa. Bundan tashqari, teri bazal hujayrali karsioma bilan kasallanishni ham kamaytiradi.
Shved olimlari 2020 yilda mamlakat Jahon Saratonni tadqiqot qilish fondi qoidalariga qanchalik rioya qilishi va ulardan sezilarli foyda bor-yo‘qligini tekshirish maqsadida kogort tadqiqotlarini e’lon qildi. Ular 30 mingga yaqin erkak va 25 ming ayol o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazdi. Aniqlanishicha, afsuski, so‘rovnoma ishtirokchilarining asosiy ulushi mutaxassislar maslahatiga amal qilmaydi. Tavsiyalar esa anchayin samarali edi.
Janubiy Karolina universiteti olimlari ham sog‘lom va nosog‘lom parhez hamda saraton kelib chiqish ehtimoli o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganib chiqdi. Sog‘lom parhez sabzavot va mevalar, kartoshka va dukkakli mahsulotlardan tashkil topgan. Nosog‘lom parhezga esa qizil va qayta ishlangan go‘sht mahsulotini ko‘p iste’mol qilish, parxez ichimliklar, chips, tozalangan uglevodlar, masalan shakarni ko‘p iste’mol qilish kiradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, nosog‘lom ratsion to‘g‘ri ichak saratoni xavfini oshiradi. Alkogolning zarari esa bu yerda ham tasdiqlandi. Ko‘krak, prostata va oshqozon osti bezi saratoni haqidagi ma’lumotlarni esa tekshirib ko‘rish lozim.
Sog‘lom parhezga - masalan, hozirgi vaqtda dunyoda O‘rtayer dengizi parhezi mashhur - ko‘p miqdorda mevalar, sabzavotlar, yong‘oqlar, dukkakli mahsulotlar, o‘rtacha miqdorda baliq, zaytun yog‘i, spirtli ichimliklar, kam miqdorda qizil, qayta ishlangan go‘sht, sut mahsulotlarini iste’mol qilish kiradi.
Olimlar ko‘rsatgan ma’lumotlarga ko‘ra, bunday parhez bilan oshqozon, yo‘g‘on ichak, ko‘krak, oshqozon osti, prostata bezi saratoniga chalinish ehtimoli kamayadi. Ratsionga qattiq rioya qilgan holda. Parhez bilan bog‘liq tajribalar saraton hujaylarining qanday oziqlanishi va ular bilan kurashishning yangi usullarini topishga yordam beradi. Shunday ilmiy tadqiqotni yaqinda Massachusets Texnologiya Instituti olimlari o‘tkazdi. Ular uglevodlar tanqisligiga asoslangan parhez saraton kasalligi bilan kurashishga yordam berishi yoki bermasligini tekshirishga qaror qilishdi.
Saraton hujayralari o‘sishi uchun juda ko‘p quvvat kerak. Ular bu quvvatni glyukoza (uglevod)dan oladi, hujayra membranalari qurish uchun esa ularga lipidlar kerak. Bularning barchasini kasallik hujayralari organizm qabul qiladigan oziq-ovqatdan oladi. Agar ular och qoldirilsa, shunga muvofiq, ko‘payishni ham to‘xtatadi.
Olimlar sichqonlarga oshqozon osti bezi saratonini yuqtirib ko‘rishdi. Ularning bir qismini ketogen parhez, ya’ni 90% yog‘, 9% oqsil va 1% uglevodga mo‘ljallangan parhezga o‘tkazishdi. Qolgan sichqonlarga uglevod hisobiga parhezda 40% kaloriyalikni pasaytirishdi.
Ikki guruh sichqonlari organizmida ham glyukoza miqdori tushib ketgan, shuningdek, -stearoil-KoA-desaturazasi (SCD) (to‘yingan yog‘li kislotalarni to‘yinmagan yog‘li kislotalarga aylantiradigan ferment) faoliyati kamaygan. Bu tashqi tomondan tanqislik bo‘lmaganda saraton hujayralari ichidagi lipidlarning mustaqil sintezi uchun muhim. Bu yerda esa parhezlar o‘rtasida farq paydo bo‘ldi. Ketogen parhezda ortiqcha o‘simta yog‘lar bilan ta’minlangan bo‘lsa, kam kaloriyali parhez esa, aksincha, uni hujayra membranalari uchun qurilish materiallaridan ham, energiyadan ham mahrum qildi.
Shunday qilib, kam kaloriyali parhez saraton o‘simtasi o‘sishini samarali sekinlashtirdi. Bunday tajribalarni insonlarda o‘tkazish mumkin bo‘lmagani sababli, olimlar 1165 ta oshqozon osti bezi saratoniga chalingan bemorlarning ovqatlanishi va yashovchanligi haqidagi ma’lumotlarni o‘rganib chiqishdi. Tadqiqot mualliflarining aniqlashicha, kam miqdordagi shakar parhezida iste’mol qilinayotgan yog‘ning turi muhim, biroq ratsionning saraton rivojlanishi dinamikasiga bo‘lgan ta’siri haqida xulosa qilishga hali erta, chunki ma’lumotlar to‘liq emas. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, ular saratonga chalinganlarga parhezga oid tavsiyalar berishga harakat qilishmagan, chunki past kaloriyali parhezning qarshi ta’siri xavfli bo‘lishi mumkin.
Biroq, o‘tkazilgan tadqiqotlar saraton o‘sishini sekinlashtiradigan dorilarni ishlab chiqishda kerakli va foydali bo‘ladi. Mumkin bo‘lmagan terapevtik strategiyalardan biri- o‘simta hujayralarini to‘yinmagan yog‘li kislotalarni ishlab chiqarish qobiliyatidan mahrum qiladigan SCD fermentini bostirishdir. “Parhez saraton kasalligi rivojlanishi dinamikasiga ta’sir qilishi mumkin va bunga juda ko‘plab dalillar bor, biroq bu panatseya emas”, deydi tadqiqotning yetakchi muallifi Metyu Vander Xeyden, MIT qoshidagi integral saraton tadqiqotlari instituti direktori va amaliyotchi onkolog. Uning ta’kidlashicha, to‘g‘ri ovqatlanishning har bir holatigacha turini bilib olish uchun shifokor maslahati lozim. Uning aytishicha, bemorlar tez-tez turli parhezlarning ustunliklari haqida so‘rab turishadi, biroq aniq va to‘g‘ri davob berish uchun ilmiy dalillar har doim ham yetarli emas.
Mustaqil mutaxassislarning ta’kidlashicha – sichqonlar bilan o‘tkazilgan tadqiqot davomida olingan natijalar ancha muhim, biroq keyingi klinik tadqiqotlarsiz uni odamlarda sinab ko‘rish mumkin emas.