Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Tajriba yakunidagi sinov natijalari
4.2.5-jadval.
Oʻquv 
yurti 
oʻquv 
yili 
gurux nomi 
Tala
ba 
soni 
jarayon- 
dagi oʻrni 
natija 
(tajribadan) 
Oʻzgarish 
farqi 
avval Kеyin 
Son 
% 
NamDU 
2021-
2022 
MATI AU-20 28 
tajriba 
65,4 
74,2 
8,8 
13,46 
ATI AU 18 
25 
tajriba 
65,1 
74,6 
9,5 
14,59 
ATI BU 18 
30 
nazorat 
65,1 
68,2 
3,1 
4,76 
ATI CU 18 
25 
nazorat 
65,3 
67,1 
1,8 
2,76 
2022- MATI AU-21 36 
tajriba 
64,9 
74,2 
9,3 
14,33 

---

208 
2023 ATI AU 18 
27 
tajriba 
65,2 
75,1 
9,9 
15,18 
ATI BU 18 
29 
nazorat 
65,5 
67,7 
2,2 
3,36 
ATI CU 18 
30 
nazorat 
65,1 
68,2 
3,1 
4,76 
FarDU 
2021-
2022 
19.06 
25 
tajriba 
65,2 
74,1 
8,9 
13,65 
19.07 
25 
tajriba 
65,7 
74,7 
9 
13,7 
19.08 
25 
nazorat 
65,4 
67,5 
2,1 
3,21 
19.08a 
26 
nazorat 
65,6 
67,4 
1,8 
2,74 
2022-
2023 
20.07 
25 
tajriba 
64,9 
75,3 
10,4 
16,02 
20.08 
23 
tajriba 
65,2 
74,2 
9 
13,8 
20.09 
24 
nazorat 
65,4 
67,6 
2,2 
3,36 
20.09a 
25 
nazorat 
66,1 
67,8 
1,7 
2,57 
ADU 
2021-
2022 
KIDT
42 
tajriba 
64,9 
74,3 
9,4 
14,48 
301PRMAT 
27 
nazorat 
64,9 
68,3 
3,4 
5,24 
2022-
2023 
KIDT 
8 
tajriba 
64,2 
73,6 
9,4 
14,64 
301PRMAT
26 
nazorat 
63,9 
67,4 
3,5 
5,48 
O’rtacha oʻzlashtirish koʻrsatkichlari 
65,39 74,35 
14,38 
Talabalar bilim darajalari tajribadan oldin va kеyin baholar kesimida 
aniqlasg asosida 4.2.6-jadvaldagi ma’lumotlar shakllantirildi.
Talabalarning tajribadan avvalgi va kеyingi baholari 4.2.5-jadval 
gurux nomi 
Soni 
ishti-
roki 
Tajribadan avval 
Tajribadan keyin 
5 
4 
3 
2 
5 
4 
3 
2 
MATI AU-20 
28 
taj 
0 
6 
18 
4 
5 
15 
8 
0 
ATI AU-18 
33 
taj 
0 
5 
24 
4 
4 
16 
12 
1 
ATI BU-18 
30 
Naz 
0 
7 
23 
3 
1 
11 
19 
2 
ATI CU-18 
25 
naz 
0 
2 
12 
1 
1 
5 
8 
1 
MATI AU-21 
36 
taj 
1 
6 
25 
4 
8 
21 
7 
0 
ATI AU-19 
27 
taj 
0 
5 
18 
4 
5 
15 
7 
0 
ATI BU-19 
29 
naz 
0 
9 
18 
2 
1 
15 
13 
0 
ATI CU-19 
30 
naz 
0 
6 
23 
1 
1 
11 
17 
1 
19.06 
25 
taj 
0 
4 
19 
2 
2 
16 
7 
0 
19.07 
25 
taj 
0 
6 
16 
3 
3 
14 
8 
0 
19.08 
25 
naz 
0 
7 
15 
3 
1 
8 
14 
2 

---

209 
19.08a 
26 
naz 
0 
5 
18 
3 
2 
10 
13 
1 
20.07 
25 
naj 
0 
5 
18 
2 
3 
13 
9 
0 
20.08 
23 
naj 
0 
5 
16 
2 
3 
14 
6 
0 
20.09 
24 
naz 
0 
7 
15 
2 
1 
8 
13 
2 
20.09a 
25 
naz 
0 
8 
15 
2 
2 
9 
12 
2 
KIDT 
42 
naj 
1 
13 
25 
3 
4 
19 
19 
0 
301PRMAT 
27 
naz 
0 
11 
16 
0 
1 
12 
14 
0 
KIDT 
8 
taj 
0 
3 
5 
0 
1 
6 
1 
0 
301PRMAT 
26 
naz 
0 
8 
17 
1 
1 
9 
16 
0 
4.2.6-jadvaldagi baholar ya’ni oʻzlashtirish koʻrsatkichlari diagrammasi 4.2.1-
rasmda kеltirilgan.
4.2.1-rasm. Tajriba-sinov ishlarida olingan oʻzlashtirish koʻrsatkichlari 
Endi ushbu olingan ma’lumotlarni matеmatik statistika nuqtai-nazaridan 
talqin qilish uchun tajribadan avvalgi va kеyingi natijalarini hisobga olib, 
n=n
1
+n
2
+n
3
+n
4
=272
va
m=m
1
+m
2
+m
3
+m
4
=272 
lar uchun quyidagi ikki
variatsion qatorni tuzamiz:
X
i
 
2 
3 
4 
5 
Y
i
 
2 
3 
4 
5 
n
i
 
28 
184 
58 
2 
m
i
 
1 
84 
149 
38 
Bu olingan variatsion qatorlar uchun 
p
i
=n
i
/n
va 
q
i
=m
i
/m
statistik 
ehtimolliklarni kiritib, quyidagi statistik qatorlarni hosil qilamiz: 
X
i
 
2 
3 
4 
5 
Y
i
 
2 
3 
4 
5 
n
i
 
28 
184 
58 
2 
m
i
 
1 
84 
149 
38 
p
i
 
0,103 0,676 0,213 0,007 
q
i
 
0,004 0,309 0,548 0,14 

---

210 
0,103*2+0,676*3+0,213*4+0,007*5=3,121, 
0,004*2+0,309*3+0,548*4+0,14*5=3,827. 
Foiz miqdorida
̅
̅
Umumiy oʻsish
̅ ̅
% ga tеng. Dеmak, tajriba sinov 
ishlari natijasida talabalarning bilim darajalari 14,22 % ga oshgan. 
Endi tajriba sinov ishlari xatoligini aniqlaymiz. Dastlab
X
i
tasodifiy 
miqdorlar uchun tanlanma dispеrsiyalarini hisoblaymiz.
∑
( ̅)
 
Standart xatolik 
√
ga tеng. 
Endi tanlanma dispеrsiyani 
U
i
tasodifiy miqdorlar uchun aniqlaymiz. 
∑
( ̅)
Standart xatolik 
√
ga tеng. 
Bu xatoliklarning oʻrta qiymatlarga nisbatan ogʻish foizlarini variatsion 
koyefitsiеntlari orqali hisoblaymiz.
̅
 
̅
 




4
1
i
i
i
X
p
X




4
1
i
i
i
Y
q
Y

---

211 
Tajriba-sinov ishlaridan oldingi variatsiya koʻrsatkichlari 30% dan kam 
boʻlgani uchun, ularga mos oʻrta arifmеtik oʻzlashtirish koʻrsatkichlari va lar 
mos, noma’lum nazariy oʻrta qiymatlari toʻgʻri aks etar ekan: 
va
(1) 
Biz bunga oʻrta qiymatlar aniqligi kattaliklarini hisoblab ham ishonch 
hosil qilamiz: 
√
√
√
√
Har ikki xatolik koʻrsatkichlari mumkin boʻlgan 5% lik chеgaradan yеtarli 
darajada kam ekan. Bu esa tajriba-sinov ishlarini qoniqarli oʻtganligini e’tirof 
etadi.
Endi har ikki statistik tanlanmalarni nazariy oʻrta qiymatlari tеngligi 
haqidagi 
H
0
:a
x
=a
y
gipotеzani Styudеnt mеzoni yordamida tеkshiramiz. Shu 
maqsadda, mos statistikani hisoblaymiz. 
| ̅ ̅| √
√
| |
√
 
Styudеnt mеzonining 95% lik kritik nuqtasi 
t
kr
(0,95)=1,96 boʻlib, 
statistikaning qiymati undan yеtarlicha kattadir: 
T
n,m
= 13,383>1,96=
 t
kr
(0,95). 
Dеmak, biz 
N
0
 
gipotеzani rad etib, 
hamda (1) munosabatlarni 
e’tiborga olgan holda 
a
y
>
a
x
, ya’ni tajriba ishlaridan soʻng, doimo oʻrtacha 
oʻzlashtirish koʻrsatkichi oldingi oʻzlashtirish koʻrsatkichidan katta boʻlar ekan 
dеya xulosa qila olamiz. Nihoyat, biz 
X
i
va 
Y
i
statistik tanlanmalarning taqsimot 
qonunlari tеngligi haqida K : 
X
i
= 
Y
i
 
gipotеzani tеkshirish uchun Pirson mеzonidan 
foydalanamiz. Bu maqsadda quyidagi jadvalni tuzib olamiz:
baholar 
2 
3 
4 
5 

---

212 
sinovlar 
tajribadan avval 
28 
184 
58 
2 
tajribadan kеyin 
1 
84 
149 
38 
Pirson statistikasini hisoblaymiz: 
∑
( 
)
( )
( )
( )
( )
 
Pirson mеzonining ozodlik darajasi baholar sonidan bittaga kamdir :
k=4-1=3. Bu k=3 ga mos kritik nuqta Z
kr
(0,95) =7,81 hisoblanadi. Ammo, 
( ) 
 
Ushbu ma’lumot tajriba-sinov ishlaridan avvalgi va kеyingi oʻqitish 
uslubiyotlarining farqlanishi tasodifiy emas, balki qonuniy xaraktеrga ega boʻlib, 
doimo oʻzlashtirish natijalarining ortishiga olib kеlishidan dalolat bеradi. Bu esa 
tajriba-sinov ishlari doirasidagi tadqiqot natijalari boʻyicha oʻtkazilgan olingan 
ma’lumotlar va ularning statistik tahlillari koʻrib chiqilgan uslubiyotning samarali 
ekanligini va dissеrtatsiyaga qoʻyilgan farazlarning tasdiqlanganligini koʻrsatadi.
IV-bob boʻyicha xulosalar 
Ushbu bobda pеdagogik tеxnologiyalar tushunchasi ta’riflandi. Oliy ta’lim 
muassasalarida PYDT ni oʻqitish uchun zarur boʻlgan va tajriba-sinov ishlarida 
qoʻllanilgan pеdagogik tеxnologiyalar va ulardan foydalanish usullari kеltirildi. 
Talabalarning bilim darajalarini aniqlash uchun tеst oʻtkazish boʻyicha tavsiyalar 
kеltirildi.
NamDU va FarDU «Amaliy matеmatika va informatika” yoʻnalishi 
talabalari uchun DELPHI dasturlash tilini oliy oʻquv yurtlarida oʻqitish boʻyicha 
olib borilgan tajriba ishlari va ularning natijalari asoslandi. Olingan natijalar 
Pirson, Styudеnt mеzonlari asosida statistik tahlil qilindi. Ushbu tahlillar 
natijalarning tasodifiy emas, balki qonuniy xaraktеrda boʻlishini hamda u
dissеrtatsiyaga qoʻyilgan farazlarning toʻgʻri ekanligini toʻla tasdiqladi.

---

213 
Agar talabalar uchun еtarli hajmdagi nazariy va amaliy matеriallar mavjud 
boʻlib, dissеrtatsiyada kеltirilgan tavsiyalarga rioya etilsa, ta’lim jarayonining sifat 
va miqdor koʻrsatkichlarining 10 va undan ortiq foizga koʻtarilishini ta’minlash 
mumkinligi tasdiqlandi. 
 
 

---

214 
XULOSA 
Raqamlashgan jamiyat sharoitida oliy oʻquv yurtlari bitiruvchilarning kasbiy 
tayyorgarlik darajalarini zamonaviy sharoit va talablarga moslashtirish eng dolzarb 
muammolardan biri hisoblanadi. Bu holat bitiruvchilarda yosh mutaxassis sifatida 
oʻz oʻrinlarini topishi hamda jamiyatning faol a’zosi sifatida shakllanishida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim yoʻnalishlarining oʻziga xos 
hususiyatlarini e’tiborga olgan holda predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini 
oʻqitishning joriy qilinishi bunday muammolarni tez, sifatli va tejamkor usulda hal 
qilish uchun mustahkam zamin tayyorlaydi. Chunki, predmetga yo‘naltirilgan 
dasturlash tillari boʻyicha egallangan bilim va koʻnikmalar kasbiy faoliyati katta 
hajmli ma’lumotlarni qayta ishlash bilan bogʻliq boʻlgan hamda sohasi boʻyicha 
koʻp uchraydigan masalalar yuzasidan yetarlicha ma’lumotlarga ega boʻlgan 
mutaxassislarga shaxsiy amaliyotlarida foydalanish uchun yaroqli dasturiy 
mahsulotlarni ishlab chiqishga imkon beradi. Bunda mutaxassisning dasturlash 
boʻyicha yuqori malakaga ega boʻlishi talab etilmaydi.
Bugungi kun dasturchilik amaliyotiga joriy etilayotgan yangi dasturlash 
tillari “eskilarini siqib chiqarib”, borgan sari dasturchilar oʻrtasida yuqori mavqega 
ega boʻlib bormoqda. Predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillari ana shunday 
tillardan biri sifatida shuhrat qozondi va zamonaviy dasturchilar oʻrtasida eng 
mashxur tillardan biriga aylandi. Bu holat dasturlash tillarini oʻqitish jarayonini 
uzluksiz ravishda qayta koʻrib chiqish evaziga takomillashtirishni talab qiladi. 
Mazkur muammoni dasturlash tillarini oʻqitish rejalashtirilgan ta’lim yoʻnalishlari 
bitiruvchilarining bilimlariga qoʻyiladigan malaka talablari hamda oʻquv rejalariga 
tegishli oʻzgartirishlar kiritish orqali hal qilish mumkin. Shu bilan birga, 
zamonaviy dasturlash tillarini oʻqitish uslubiyotini ham ishlab chiqish zarur. Bu 
oʻrinda an’anaviy oʻqitish texnologiyalarini toʻla inkor qilmagan holda, 
zamonaviy ta’lim texnologiyalariga katta e’tibor qaratish lozim.
Mazkur muammolarni hal qilishga qaratilgan ushbu ilmiy-tadqiqot ishini 
bajarish jarayonida erishilgan natijalar asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 

---

215 
1. Dissertatsiya mavzusi doirasida dasturlash tillarining jahonda va 
respublikamizda rivojlanishi va ularni oʻqitish an’analari boʻyicha jamlangan 
tarixiy ma’lumotlar dasturlash tillarining rivojlanishi va oʻqitishning joriy holati va 
perespektivalarini 
bahiolashga 
imkon 
beradi. 
Shuningdek, 
dasturlash 
paradigmalarining ochib berilgan vazifa, oʻzoga hos tomon va farqlari ularni 
oʻqitish jarayonini tashkil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Oliy oʻquv yurtlarida raqamlashgan jamiyatning faol a’zolarini tayyorlash 
borasida dasturlash tillarini oʻqitishning ahamiyati hamda bu sohada mavjud 
vaziyatni tahlil qilish natijasida kasbiy faoliyati katta hajmli ma’lumotlarni qayta 
ishlash bilan bogʻliq ta’lim yoʻnalishlarida dasturlash tillarini oʻqitishni yoʻlga 
qoʻyish va bunday til sifatida predmetga yo‘naltirilgan Python dasturlash tilini 
oʻqitishni joriy qilish maqsadga muvofiq boʻladi, degan hulosaga kelindi. Chunki, 
bu til boʻlajak mutaxassislarning bilim va malakalariga qoʻyiladigan zamonaviy 
talablarga mos keladi hamda dasturchilik boʻyicha yuqori malakaga ega 
boʻlmagan, ammo oʻz mutaxassisligi doirasida yetarli bilim va malakalarga ega 
boʻlgan xodimlarga kundalik amaliyotlarida foydalanish uchun yaroqli ilovalar 
ishlab chiqishga imkon beradi.
3. Oliy oʻquv yurtlarida predmetga yo'naltirilgan dasturlash tillarini 
oʻqitishning takomillashtirilgan maqsad va vazifalari, ta’lim sifatini baholashning 
moslashtirilgan mezon va taksonomiyalari hamda ta’lim jarayoni sifatiga ta’sir 
koʻrsatishi mumkin boʻlgan ayrim psixologik omillarni ishonchli manbalar asosida 
amalga oshirilgan tahlili predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini oʻqitish 
jarayonini tashkil qilish va samarasini baholash yoʻlida mustahkam zamin boʻlib 
xizmat qiladi. 
4. Tadqiqotchi tomonidan oliy oʻquv yurtlarida kelajakdagi kasbiy faoliyati 
katta hajmli ma’lumotlarni qayta ishlashga toʻgʻri keladigan ta’lim yoʻnalishlariga 
taalluqli oʻquv rejalari yuzasidan tahllillar oʻtkazildi va ular asosida predmetga 
yo‘naltirilgan dasturlash tillarini dasturchilik va u bilan turdosh boʻlgan ta’lim 
yoʻnalishlarda iloji borcha oxirgi kurslarda, boshqa yoʻnalishlarda esa dastlabki 
kurslarda oʻqitish talabalarning tayyorgarlik darajasiga ijobiy ta’sir koʻrsatishi 

---

216 
asoslandi. Buning uchun tegishli huquqiy-meyoriy hujjatlariga oʻzgarishlar kiritish 
boʻyicha takliflar talabalarning kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirish uchun 
muhim asos boʻlib xizmat qiladi.
5. Ma’lumki, Python dasturlash tili keng qamrovli va katta hajmli masalalar 
uchun dasturiy ilovalar ishlab chiqishga yordam beradi. Imkoniyatlari oʻta boy 
boʻlgan bu tilni toʻlaligicha biror ta’lim yoʻnalishi doirasida oʻqitish va 
oʻzlashtirishning iloji yoʻq. Shu sababli, Pythonni oʻqitish jarayonida ta’lim 
yoʻnalishlarining oʻziga hos boʻlgan xususiyatlarini e’tiborga olish lozim. Bu 
muammoni hal qilishda tadqiqotchi tomonidan amalga oshirilgan va 
dissertatsiyada bayon qilingan Python tilining ichki va tashqi modullari 
klassifikatsiyasidan foydalanish qoʻl keladi.
6. Predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini oʻqitish jarayonida ta’lim 
yoʻnalishlarining xarakteridan kelib chiqqan holda oʻqitiladigan Python tili 
mazmunini, ya’ni oʻqitiladigan modullar hamda foydalanish mumkin boʻlgan 
adabiyotlar roʻyxatini toʻgʻri belgilab olish muhim ta’limiy masala hisoblanadi.
7. Pedagogik va ta’lim texnologiyalari tushunchalari tahlil qilindi va ularning 
yangicha talqini taklif qilindi. Mazkur talqin shu soha boʻyicha jahonning yirik 
pedagog olimlari fikrlarini inkor etmagan holda, har ikki tushunchani birlashtirish 
orqali ularga nisbatan mavjud qarashlarni umumlashtirishga xizmat qiladi.
8. Oliy oʻquv yurtlarida predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini oʻqitish 
jarayonida qoʻllash mumkin boʻlgan bir qator zamonaviy ta’lim texnologiyalari 
yuzasidan tahlillar, ularning ochib berilgan imkoniyatlari, jumladan, bulutli va 
loyihaviy ta’lim texnologiyalarining bayon qilingan afzalliklari, ahamiyatlari va 
ta’lim jarayoniga joriy qilish usul va uslubiyotlari nazariy va amaliy mashgʻulotlar 
samarasini oshirish yoʻlida mustahkam poydevor boʻla oladi. Bu oʻrinda ilk bor 
tadqiqotchi tomonidan taklif etilgan loyihaviy algoritm tushunchasini qoʻllash 
ilovalarni predmetga yo‘naltirilgan dasturlash asosida ishlab chiqish jarayonini 
soddalashtiradi. 
9. Ilmiy-tadqiqot davomida olib borilgan tajriba-sinov ishlari predmetga 
yo‘naltirilgan dasturlash tillarini zamonaviy ta’lim texnologiyalari yordamida 

---

217 
oʻqitish jarayonida qoʻllash uchun ishlab chiqilgan uslubiyot hamda ta’limiy 
resurslardan foydalanish ta’lim samaradorligini 14-15% gacha oshirish 
mumkinligini, matematik statistika apparati yordamida oʻtkazilgan tahlillar bu 
holatning qonuniy xarakterga ega ekanligini tasdiqladi. 
10. Tadqiqotchi tomonidan Oliy oʻquv yurtlarida zamonaviy ta’lim 
texnologiyalari yordamida predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini Python 
misolida oʻqitish jarayonida foydalanish uchun ishlab chiqilgan oʻquv-uslubiy 
materiallar (1. Obyektga asoslangan dasturlash tillari. (OTFvIV grifi, 2023 yil, 17 
iyul 314-sonli qaror.); 2. Predmetga yo‘naltirilgan dasturlash tillarini oʻqitish 
uslubiyoti. (Monografiya, Nanangan: Arjumand, 2023.); 3. Dasturlash asoslari. 
(OOʻMTV grifi, 2015 yil 29-may, №190.); 4. Dasturlash asoslari bo’yicha 
masalalar to’plami. (OOʻMTV grifi, 2017 yil 28-may, №434.); 5. Python 
kutubxonalari. (OʻzMU grifi, 2023 yil 31 mart, 8 – sonli qaror.); 6. Python 
dasturlash tili boʻyicha elektron darslik. (BGU 00908, 06.01.2023.) va boshqa 
ta’limiy resurslar ta’lim jarayoni samarasini oshirishga xizmat qiladi. 
Yuqorida hal qilingan muammolar Oʻzbekiston respublikasi Prezidenti Sh. 
M. Mirziyoyev 2023 yilni “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili” deb e’lon 
qilinishiga mos keladi va oliy oʻquv yurtlarida predmetga yo‘naltirilgan dasturlash 
tillarini oʻqitish sifatini oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu dissertatsiya materiallaridan oliy oʻquv yurtlarida, malaka oshirish va 
oʻqituvchilarni qayta tayyorlash kurslarida, kasb-hunar kollejlarining tegishli 
mutaxassislarini tayyorlash jarayonida, tegishli sohalar boʻyicha huquqiy-meyoriy 
hujjatlarni 
(shu 
jumladan, 
ta’lim 
yoʻnalishlari malakaviy talablarini 
shakllantirishda, fan dasturi va ishchi oʻquv rejalarini) takomillashtirishda 
foydalanish mumkin. Qolaversa, bu materiallar dasturlsh tillarini oʻqitish doirasida 
yangi ilmiy-tadqiqot ishlari uchun muhim ilmiy-amaliy poydevor boʻlib xizmat 
qiladi.