Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

2.2-§. Predmetga yoʻnaltirligan dasturlash tillarini oʻqitish va baholash 
mezonlari 
 
Predmetga yoʻnaltirligan dasturlash texnologiyalarini Python misolida 
oʻqitish samarasi jarayonning qanday pedagogik va psixologik kriteriyalar asosida 
tashkil qilinishiga toʻgʻridan-toʻgʻri bogʻliq boʻladi.
Ma’lumki, oʻqitishning ta’lim va tarbiya maqsadlari kognitiv (bilish), kreativ 
(ijodiy), affektiv (hissiy ahamiyati), psixomotor (ruhiy) kabi xususiyatlarga bogʻliq 
ravishda tanlanadi. Bu haqda umumiy xarakterdagi ma’lumotlar B.B. Aysmontas 
[III.3], Y.K. Babanskiy [III.7], S.L. Rubinshtein [III.52], V.I. Chuprasova [III.72], 
A.A. Reyan [III.47] kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlarida bayon etilgan. Oliy 
ta’lim muassasalarida obyektga asoslangan dasturlash tillarini DELPHI tili 
misolida oʻqitishga oid ilmiy-tadqiqot ishlari dissertant tomonidan olib borilgan 
[II.26]. Jumladan, muallif tomonidan predmetga yoʻnaltirilgan dasturlash tillarini 
Python tili misolida oʻqitishning mazmuni belgilab berilgan [II.11] hamda bu 
dasturlash tilining imkoniyatlari va modullar klassifikatsiyasi amalga oshirilgan 
[II.27]. Tahlillarning koʻrsatishicha, qaralayotgan muammo yuzasidan tugallangan 
ilmiy va uslubiy ishlar mabjud emas. 
Oliy oʻquv yurtlarida Python tili misolida predmetga yoʻnaltirilgan 
dasturlash tillarini oʻqitish maqsadlarni uchun quyidagicha belgilab olish mumkin 
[II.26].
1. 
Kognitivlik
(lat. cognitio, "bilim, oʻrganish, anglash") shaxsning tashqi 
ma’lumotlarni aqlan idrok etish va qayta ishlash qobiliyatini bildiruvchi atama 
boʻlib, shaxsning ruhiy jarayonlarini va ayniqsa, axborotlarni qayta ishlash nuqtai 

---

91 
nazaridan "ruhiy holatlar" (ishonch, e’tiqod, istak va xohishlar) deb ataladigan 
xususiyatlarini oʻrganish va tushunishni anglatadi [IV.5]. Odatda bu atama 
abstraksiya va konkretlashtirish bilan bogʻliq bilim olish jarayonida, shuningdek, 
bilim, malaka, koʻnikma yoki oʻrganish kabi tushunchalarga doir sohalarda 
qoʻllaniladi. Kengroq ma’noda “kognitivlik” atamasi bilishning oʻzi yoki bilimlar 
“harakati”ni bildiradi. Tarixiy jihatdan kognitivlikning uchta asosiy yoʻnalishlari 
mavjud [III.57, 31-b]: 
- obyektivizm - kelib chiqishi jihatidan tashqi bilim boʻlib, faqat tajriba va 
his-tuygʻular, tabiiy idrok yoki ratsional fikrlash (ratsionalizm) orqali anglash 
mumkin boʻladi; 
- pragmatizm - bilim model yoki ichki tasvirlar orqali tushuntiriladi; 
- interpretatizm – bilimlar tashqaridan kelayotgan oʻquv ma’lumotlari 
ta’sirida ichkaridan quriladi va shakllantiriladi. 
PYDT nuqtai-nazaridan kognitiv maqsadlar quyidagilarni qamrab oladi: 

PYDT boʻyicha taqdim etilayotgan oʻquv materiallarini talabalar 
tomonidan qabul qilinishi va aytib berilishi; 

PYDT boʻyicha ma’lum boʻlgan bilimlar, buyruq va muhit elementlari 
vazifalarini chuqur anglash; 

PYDT ga doir bilimlarni (amal, modul va usullarni) vaziyatga koʻra 
maqsadli qoʻllash.
Biz ushbu tadqiqot jarayonida talabalarning PYDT boʻyicha olgan 
bilimlarini ta’limning kognitiv kategoriyalariga mos ravishda baholash mezonini 
ishlab chiqishda [III.57, 32-b] da taklif qilingan sxemadan foydalanishni lozim 
topdik. Bu sxema asosida ishlab chiqilgan taksonomiyalar 2.2.1-jadvaldan oʻrin 
olgan.