O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan davlat universiteti

NAMANGAN VILOYATI O`SIMLIKLARI QOPLAMI
O`zbekiston Respublikasi hududida hozir 5000 ga yaqin yovvoyi o`simlik turlari mavjud. 150 yildan ortiq muddat davomida olib borilayotgan floristik tadqiqotlar samarasi sifatida respublikamizning deyarli barcha hududlarining florasi to`g’risida katta ma`lumotlar to`plangan.
Namangan viloyatining shimoliy qismida joylashgan Chotqol tizmasining adir va quyi tog’ mintaqalari ham kiradi. Antropogen omillar ta`sirining kun sayin ortib borishi flora tarkibida katta o`zgarishlarni keltirib chiqarmoqda. Bundan tashqari bizni atrofimizni o`rab turgan muhitda o`sayotgan o`simlik turlarini bilish, ularning taksonomik o`rnini, ayrim bioekologik xususiyatlaridan xabardor bo`lish va bu boradagi bilimlarimizni keng ommaga etkazish oldimizda bajarilishi lozim bo`lgan vazifalardan biri xisoblanadi.
Quyida taqdim etilayotgan bitiruv malakaviy ishimizda biz Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududida tarqalgan o`simiklarning tur tarkibi, taksonomik, areologik va xayotiy shakllari bo`yicha tahlillari, xo`jalikdagi ahamiyati kabi masalarga e`tibor qaratdik. Ular orasida muhofazaga muhtoj ko`pgina kamyob turlar ham bor.
Мавзунинг ўрганилганлик даражаси
Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududida tarqalgan o`simliklarning vakillari mavjud adabiyot ma`lumotlariga ko`ra faqatgina geobotanik izlanishlar davomida keltirilgan turlar sifatida qayd qilingan. Hozirgacha bu tabiiy-geografik hududning zamonaviy florasi, to`g’risi ma`lumotlar juda kam. Turli adabiyotlarda [Bondarenko, 1951; Pratov, 1971; Raximova, 1973, 1974; Tojibaev, 2010] ma`lumotlar keltirilgan..
Тадқиқотнинг мақсади
Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududida tarqalgan o`simiklarning tur tarkibini aniqlash va tahlilini amalga oshirish.
Chotqol tizmasining Namangan viloyatiga qarashli bo`lgan hududlari (Kosonsoy, Chortoq, Yangiqo`rg’on tumanlarining yuqori qismi) .
tadqiqot hududining o`simliklar qoplami to`g’risida qisqacha ma`lumotlar berish
tadqiqot hududining florasi to`g’risida ma`lumotlar berish;
turlarning taksonomik tahlilini amalga oshirish;
turlarning arelogik va xayotiy shakllari bo`yicha tahlilini amalga oshirish.
Вазифалари:
Тадқиқот методлари.
Metodlari –floristikada keng qo`llaniladigan va umum qabul qilingan metodlar hisoblanadi. Keng qo`llaniladigan metodlar orasidan marshrutli metod, ya`ni hududning turli xil joylariga uyushtiriladigan dala safarlari ishlatildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati
Еkologik va mahalliy biologik xilma-xillik to`g’risidagi bilimlarning ahamiyati kun sayin ortib borayotgan ayni kunda turli xil omillar ta`sirida kamayib ketayotgan o`simlik turlarini tanish, ularni xususiyatlarini o`rganish, oliy o`quv yurti va kollej talabalari va maxalliy aholi orasida bu bilimlarni targ’ibot qilishda olib borilgan tadqiqotlarning o`rni katta.
O`RGANILGAN HUDUDNING TABIIY-GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
Georpafik o`rni.
Chotqol tizmasining Namangan viloyatidagi hududi Farg’ona vodiysining shimolida joylashgan. Ma`muriy jihatdan Namangan viloyatining Pop, Chust, Kosonsoy va Yangiqo`rg’on tumanlari hududlariga qarashlidir. Tizma g’arbda Qo`rama tizmasi, shimolda Chotqol tizmasining Qirg’iziston Respublikasiga qarashli bo`lgan boshqa hududlari va janubda ulkan Sirdaryo bilan tugashadi.
Chotqol tizmasi bu qismida mo`rakkab geomorfologik tuzilishga ega. Umumiy uzunligi 250 km dan ortiqni tashkil etadi.
Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududidagi qismi unchalik katta maydonni egallamasada, cho`ldan to yaylov mintaqasigacha chegarasining davom etishi uni uzoq o`tmishda Farg’ona vodiysida bo`lib o`tgan barcha geologik-tektonik jarayonlarni kechirganligini isbotlaydi.
Tadqiqotchilarning fikriga ko`ra [Qozoqov, Holiqov, 1991] Farg’ona vodiysining geologik tektonik taraqqiyotida 3 ta asosiy bosqich ajratiladi:
1. Paleozoy erasining ikkinchi yarmida sodir bo`lgan gertsen tog’ hosil bo`lish jarayonlari bilan bog’liq bo`lgan geosinklinal bosqich. Bu bosqichda Farg’ona vodiysini o`rab to`rgan tog’larning jadal so`r`atlar bilan ko`arilishi va markaziy qismini pasayishi sodir bo`lgan. Shu vaqt Chotqol tog’lari ham ko`tarilgan.
2. Mezozoy va kaynazoy eralarining paleogen davrini o`z ichiga olgan platforma bosqichi. Bu davr vodiyning geologik taraqqiyotida nisbatan tinch davr bo`lsada, atrofdagi tog’larning emirilishi sodir bulgan. Juda ko`p miqdordagi tog’ jinslari vodiyning cho`kkan qismlaridagi dengiz sharoitida yotqizila boshlaydi.
3.Z. Oligotsenning o`rtalaridan boshlab hozir ham davom etayotan platforma-orogen bosqichi. Bunda eng sezilarli jarayon to`rtlamchi davrdagi geologik va tektonik harakatlar va uni hozir ham davom etishidir. Demaq Chotqol tizmasining hozirgi qiyofasini shakllanishida to`rtlamchi davrning yangi tektonik jarayonlari muhim ahamiyatga ega bo`lgan.
CHOTQOL TIZMASINING NAMANGAN VILOYATI HUDUDIDAGI FLORASI TO`G’RISIDAGI MA`LUMOTLAR
Chotqol tizmasining florasi haqidagi yaxlit, to`laqonli ma`lumotlar etarli emas. Olib borilgan tadqiqotlar tizmadagi ayrim hududlarning florasini aks ettiradi. Shuningdek, bu tadqiqotlarning asosiy qismi o`simliklar qoplamini o`rganishga bagishlangan bo`lib, floristik izlanishlar juda kam olib borilgan. Olib borilgan tadqiqotlar orasida eng salmoqlilaridan biri O.N.Bondarenkoga tegishli bo`lib (1956), u Namangan viloyati hududini birinchilardan bo`lib tadqiq etgan va viloyatning hozirgi hududi uchun 691 ta tur o`simlik keltiradi. Biroq uning tadqiqotlari nafaqat Chotqol tizmasiga qarashli bo`lgan hududlarda, balki viloyatning boshqa qismlarida ham olib borilgan. S.E.Korovin (arxiv ma`lumoti, 1958) Ohangaron havzasi uchun 914 turdagi o`simliklarni keltirishgan. Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududidagi boshqa hududlari, alohida suvayirg’ichlarining florasiga aid boshqa ma`lumotlar yo`q.
Chotqol tizmasi (G’ovasoy, Kosonsoy, Yangiqo`rg’on) oli6 borgan tadqiqotlar davomidagi yig’ilgan gerbariy namunalari va adabiyotlardan olingan.
Chotqol tizmasining florasida sistematik guruhlarni nisbati butun O`rta Osiyo florasidagi kabi nomutanosib, ya`ni qirqbo`g’imlilar, qirqquloqlilar va ochiq o`rug’lilar kam sondagi turlardan iborat.
Floraning asosini yopiq urug’lilar tashkil qilib, ular orasida ikki pallalilar ustunlik qiladi. Bir pallalilarning asosini Qo`ng’irboshdoshlar va Piyozdoshlar tashkil etadi.
O`rganilgan hudud florasidagi etakchi oila Asteraceae - Qoqidoshlar hisoblanadi. Dastlabki 10 ta oilalarda floraning 60-65% jamlangan. Etakchi oilalar - Asteraceae, Roaseae (Qo`ng’irboshdoshlar), Lamiaceae (Labguldoshlar), G’abaceae (Burchoqdoshlar) va turkumlarning (Astragalus - Astragal, Allium - Piyoz, Artemisia - Shuvoq, Cousinia - Kuziniya, Sarex – Qiyoq va boshqalar) ketma-ketligi O`rta Osiyo tog’li tumanlarining florasiga mos keladi. Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududidagi qismining o`ziga xos xususiyati sifatida shuvoqlar, sutlamalarning (Euphorbia) ko`pligini ko`rsatish mumkin (Tojiboev, 2002).
Chotqol tizmasining Namangan viloyati hududi florasidagi O`zbekiston Qizil Kitobiga kiritilgan o`simliklari
Acanthophyllum gypsophylloides Regel - Etmak
Aconitum talassicum Stapf –ok parpi
Allium stipitatum Regel – Anzur piyoz
A. suvorovii Regel - Suvorov piyozi
Cousinia angrenii Juz. – Angren karragi
S. pentacanthoides Juz. – Besh qirrali kovrak
S. strobilosephala Tschern. – Qubbaboshli karrak
Crocus alatavicus Regel – Olatog’ za`faroni
Eremurus robustus Regel – Nor shirach
Tulipa dubia Vved. – Shubhali lola
T. ferganica Vved. – Farg’ona piyozi
T. bifloriformisVved. – Soxta qo`shgulli lola
T. mogoltavica M. Ror. – Mo`g’iltog’ piyozi
Euonymus koopmanii – Koopman bereskleti
Oq parpi
Akonit talasskiy
Aconitum talassicum Popov