Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim

II-BOB. TARJIMA VA NAQL HARAKATI III-IV ASRLARDA
2.1. Tarjima va naql harakatining ahamiyati
Tarjima va naql harakatining axamiyati Tarjima va nakl xarakati arab-islom tamaddunini vujudga keltirishda va uni keyingi asrlarda ilm-fanning turli soxalarida rivojlanishini taʼminlashda hamda arablarning yangi taraqqiyot boskichlariga erishish imkoniyatiga ega bo‘lganlarida asosiy rol o‘ynadi.
Eʼtirof etish kerak, agar qadimgi tamaddunlar bilan o‘zaro alokalar bo‘lmaganda edi yoki ularning merosiga duch kelinmaganda edi tarjima va nakl harakati bunday natijalarga erishmagan bo‘lardi. Usha tamaddunlarning Mashhur olimlari asarlarini o‘kish va mutolaa kilish imkoni bo‘lmaganda, arab-islom tafakkuri ham vujudga kelmagan bo‘lardi.
Shu bilan birga, agar arab-islom tafakkuri sohiblari Usha tamaddunlarning mashhur olimlari asarlarini o‘kish va tadkik etish imkoniga ega bo‘lmaganlarida edi, ular nafakat ijod kilmagan bo‘lardilar, balki xech kanday natijaga xam erishmagan bo‘lardilar. Buning natijasida esa ko‘plab arablarning turli sohalarga oid eng sara asarlari Yevropa tillariga tarjima qilinmagan bo‘lardi va Yevropa sivilizatsiyasi arab tamaddunidek suyanchigidan mahrum bo‘lardi. Shu o‘rinda professor E.J.Bolis (E.J.Bolus)ning taʼkidlashicha "Musulmonlar vizantiyaliklar, hindlar va forslarning ilm-fanlaridan kup istifoda etdilar. Lekin ilmiy matnlarni o‘z tillariga tarjima kilganlarida ularga, go‘yoki arab ilmlaridek, o‘zgartirishlar kiritdilar, o‘zlaridan matnlar qo‘shdilar va yangicha shaklda chop etdilar The Influence of Islam, London, 1923, R.96
Yevropa sivilizatsiyasi bugungi kungacha bosib o‘tgan yo‘lni arablar ham bosib o‘tdilar. Ular orasidan ko‘plab yirik va mashhur olim mutafakkirlar yetishib, turli ilmiy sohalar rivojiga o‘z xissalarini va kushdilar va buyukliklarini namoyon etdilar. Shu bilan birga ular o‘zlarining ko‘plab madaniy, maʼnaviy va ilmiy nur taratgan markazlarining say xarakatlari bilan tabiiy fanlar sohalarida, xususan, ximiya, matematika, falakshunoslik, tibbiyot, falsafa va boshka fanlarda G‘arbdan ilgarilab ketib, insoniyatning asrlar davomida to‘plagan intellektual ilmiy merosini yana-da boyitdilar.⁷
Shu tarika arab ummati sharkiy va yunoniy tafakkur merosxuri bulib, o‘rta asrlarda buyuk insoniyat sivilizatsiyasining yagona vakili sifatida jahon fani va madaniyati xissalarini ko‘shdilar. yuksalishi yulida o‘zlarining kimmatli
Bu esa, o‘z navbatida, musulmonlar o‘rtasida intellektual faoliyatning turli sohalarini kamrab olishiga va uning yana-da kengayishiga olib keldi Bani Usmon davlatining asoschisi Muxammad al-Fotih tomonidan Konstantinopol(1930y. 28.03 dan keyin Stambul)ning zabt etilishi va Vizantiya imperiyasining kulashi( 1453y. )dan keyin Italiyada ilmiy renessans xarakatidan tashkari Yevropa tarixida ushbu intellektual faoliyatdan sung boshka unga o‘xshagani bo‘lmagan.
Musulmonlarning turli xorijiy madaniyatlar va falsafalarga duch kelishi ularni Kuryonu Karim oyatlarini yana-da chukurrok bilishga va uning maʼnolarini tushunishga undar edi. Ayni paytda ular o‘zlari uchun maʼkul bo‘lgan barcha taʼlimotlarni bahs-munozaralarsiz akl sinovidan o‘tkazdilar. Buning asnosida turli diniy firkalar tuzildi. Ularning aʼzolari uz tafakkurlarini shakllantirishga yordam beradigan yangi fikrlarni izladilar, ularni ko‘llab-quvvatlash uchun mantikiy dalillarni kidirdilar va uz rakiblarining taʼlimotlarini rad etdilar. Bunga xududlardagi nasroniylarning firqalarga bo‘linib ketgani va ular o‘rtasida Iso Masiyx (a.s.) ning tabiati va iloxiy sifatlari xaqidagi kizgin baxs-munozaralar bulgani hamda bu mazhablarning xar biri o‘zlarini yunon falsafasi va mantiki bilan qurollantirgani va o‘z rakiblari ustidan ustun kelgani yordam berdi.
Ayni paytda ushbu xududlarda matematika, falakshunoslik, ximiya va tibbiyot kabi tabiiy fanlar soxasida ilmiy faoliyatlar xam olib borilgan.
Ular tugrisida musulmonlar o‘zaro alokalar orqali xabardor bo‘lib, bir- birlari bilan munosabatlar o‘rnatishgan va ilmiy suhbatlar o‘tkazishgan. Bo‘lib o‘tgan turli uchrashuvlar davomida musulmonlar o‘zlarini ilm bilan kurollantirishlarini va akliy tafakkurni uygontirishlari lozimligini idrok etib, o‘zaro ilm-fanga faollashtirishgan. ond fikr almashuvlarni yana-da
Bunga ularni diniy marosimlar, xalklarning kundalik xayot tashvishlari, turli kasalliklarni oldini olish va tuzatish, katta shaharlar axolisini turli vabolardan ximoya kilish va ularga dori-darmonlarni yetkazish lozimligi ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanishni talab etadi. Shu bois, turli extiyojlardan kelib chikkan xolda, aholi hayvonot va nabotot olami bilan yakindan tanishishni, yerlarni tekislash va sugorishni, osmondagi sayyoralar xarakatlarini kuzatishni o‘z oldiga maksad kilib qo‘ydi.
Hayot talablaridan kelib chikkan xolda, xalk barcha ilgari surilgan "Uki! Imkon kadar bilimingni ko‘paytir!" shiorlariga rioya kilishni va ilm- maʼrifatga intilishni boshladi. Bu esa ularning fikrlash doirasini kengaytirib yana-da chukurrok bilimlar olishga turki berar edi. Shunday kilib tarixning yangi davri ilmiy va madaniy tadkikotlar, yangi kashfiyotlar va izlanishlar boshlandi. Bu faoliyatni yana-da kengrok va samarali o‘tkazish uchun katta mablag‘lar ajratilib, ekspeditsiyalar tashkil etildi. Shu bilan birga bu ishlarga diplomatik vositalar va davlatlarning tashqi siyosat xizmatlari xam jalb etildi.