Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim

1-BOB. TARJIMA VA NAQL HARAKATINING RIVOJI
1.1. Tarjima va naql rivojlanishining omillari
Tarjima va naql faoliyatining islom mashriqida boshlanishi tasodif holat bo‘lmagan. Balki turli vaqt oraliklarida bu jarayonga oldindan tayyorgarlik ko‘rilgan. Ushbu saʼy-harakatlarni faollashtirish Va rag‘batlantirishda qator omillar sabab bo‘ldi. Ularning asosiylari: Xalifalarning tarjima va naql harakatiga homiylik qilishi; Xalifalarning tarjima va naql harakatiga homiylik qilishi ushbu faoliyatning ilgarilab ketishida asosiy omillardan biri bo‘ldi. Xususan, xalifa al-Mansur va xalifa al-Rashid o‘z zamonlaridagi tarjima harakatining asosiy homiylari bo‘lish bilan birga Abbosiylar xalifalariga ham o‘rnak bo‘lganlar. Agar ularning bu yo‘nalishdagi faoliyatiga bergan eʼtiborlari keng tus olmaganda edi, uning natijasi bu darajada samarali bo‘lmagan bo‘lardi.¹
Xalifa al-Mansur va xalifa al-Rashid ushbu sohada turli moddiy va maʼnaviy yo‘l va uslublarni qo‘llaganlar. Madomiki ikki xalifa rolining tarjima va naql harakatini rivojlantirishda muhim omil deb qarar ekanmiz, ularning homiylik ko‘rsatkichlari bir darajada bo‘lmaganligini va ular orasida katta tafovut borligini qayd etish joiz. Shu o‘rinda o‘sha davrda yashab ijod qilgan olim Ahmad Amin fikrini keltirish maqsadga muvofiqdir: Abbosiy xalifalaridan o‘z davrida bu sohaga eng katta qiziqish bildirganlari bu xalifa al-Mansur, xalifa al- - Rashid va xalifa al-Maʼmundir. Ular asosan tibbiyot va tabiblar faoliyati hamda astrologiyaga eʼtibor qaratishgan.
Arab mutafakkirlari yetakchilarining YUNON ilm-faniga etiyojlari borligini qayta-qayta taʼkidlashgani bois, bu yo‘nalishlardagi barcha to‘siqlarni yengishga qaratilgan saʼy-harakatlarini safarbar qilishgan.


1.2. Tarjima va nakl faoliyati rivojlanishining bosqichlari
Tarjima va nakl faoliyatining islom sharqidagi rivojlanish boskichlari birinchi hijriy yili (ѴІІ melodiy yili)dan boshlangan. Eʼtiborga sazovor tomoni shundaki, bu faoliyat asrdan asrga tobora rivojlanib, turli sohalarni kamrab eta boshladi. Shu bois II -hijriy yilida amalga oshirilgan ishlar I - hijriy yildagidan ancha farklanadi. Xususan, buni tarjimonlar madaniyatining yil sayin oshib borishida, ularning tarjima qilinayotgan materialni tushunib, idrok qilinishida, ish yuritish tillari soni va saviyasining oshishida, tarjima qilinayotgan manbalarning ortib borishida ko‘rish mumkin. Yaʼni, vakt omili bu faoliyatning rivojlanishi foydasiga xizmat kilganini shohidi bo‘lish mumkin.
Tarjima va naql harakatining ikki asr - I va II xijriy yillari davomidagi rivojlanishi va ahamiyatini qayd etish lozim.
Manbalarda keltirilishicha, tadqiqotchilar tarjima faoliyatini amalga oshirish bilan mashg‘ul bo‘lganlarning ishtirokiga baho berishda bir-biriga zid fikrlar bilan chikishdi. Xususan, birinchi gurux I va P xijriy yillaridagi tarjima faoliyati rivojlanishini faqat Abbosiylar davri bilan chegaralanish zarurligini taʼkidlab, umaviylar davrini tushirib koldirishni yoklab chikdilar.
Ikkinchi gurux - ikkala davrda kilingan ishlarning ahamiyatini ko‘rsatish zarurligini qayd etdilar.
Uchinchi gurux-tarjima faoliyatini uch bosqichga bo‘lish taklifi bilan chikdi: xalifa Ar- Rashid va xalifa Al-Maʼmungacha bo‘lgan davr, xalifa Ar-Rashid, xalifa Al-Maʼmun va Al- Barmakidlar davri va xalifa Al- Maʼmundan keyingi davr.
To‘rtinchi gurux - Abbosiylar xukmronlik kilgan bir asr davomidagi tarjima faoliyatini uch bosqichga bo‘lishni va Umaviylar davrini ko‘rsatmaslikni taklifi kildi: al - Mansur xalifaligidan boshlab, ar - Rashid xalifaligining nihoyasigacha ko‘rsatish, al - Maʼmun xalifaligi davridan uchinchi asr oxirigacha qayd etish.
Beshinchi guruh - tarjima va nakl faoliyati rivojlanishini ikki bosqichga bo‘lishni taklif etadi: birinchi boskich umaviylar davrida boshlanib, Maʼmunning taxtga kelish davriga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi boskich esa al-Maʼmun xalifaligi davridan boshlanib, to undan keyin kelgan xalifalarni ham qamrab olishni ko‘zda tutgan.
Lekin, aksariyat tadqiqotchilar Umaviylar davridan to hijriy IV-asrgacha tarjima va naql faoliyatini to’rt bosqichga bo’ladi:

1. 
   Umaviylar davri.
   
2. 
   Al-Mansur va Ar-Rashid davri.
   
3. 
   Al-Ma’mun davri.
   
4. 
   Al-Ma’mundan keying davr.
   

Ushbu faoliyatni to’rt bosqichga bo’lishda quyidagi omillar e’tiborga olindi:

1. 
   Tarjima va naql harakatini moliyalashtirgan faol xalifalar;
   
2. 
   Har bir halifalik davrida tarjima qilingan asarlar, ulaarning soni va sifati;
   
3. 
   Tarjimonlar soni va saviyasini bir-biridan farqlanishi;
   
4. 
   Tarjima va naql uslubining xxilma-xilligi va hakazolar.
   

Mazkur barcha olimlar ushbu yo’nalishdagi faoliyatning bo’linishiga sabab bo’lgan.