Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta’lim

3.3. Sobit ibn Kurra al-Harraniy al-Sabiiy (milodiy 836-900yy./hijriy 221-288yy.)
Sobit ibn Kurra xijriy I asrning mashhur tarjimonlaridan biri bulib, ko‘plab yetuk allomalarni yetishtirgan Harran madrasasining raxbari edi. U nafakat birinchi katordagi tarjimonlar safidan joy olgan, balki tibbiyot, matematika, falsafa, falakshunoslik va boshka ilmiy sohalarda ijod qilgan. Lekin olim falsafani eng ahamiyatli fanlardan biri, deb bilib, unga ko‘p vaqtini sarf qilgan va katta xurmat-ehtiromga sazovor bo‘lgan.
Sobit ibn Kurra xalifa al-Muʼtad Billax davlatida faoliyat yuritgan va mantik, arifmetika, geometriya, munajjimlik va boshka ilmlarga oid kitoblar to‘plamiga ega bo‘lgan. ¹²
Sobit ibn Kurra sermahsul ijod soxibi, deb eʼtirof etilib, tarjima qilingan asarlari juda ko‘p bo‘lgan. Yunon, suryoniy va ibriy tillarni yaxshi o‘zlashtirgan. O‘zi esa jamiyatni kiziktirgan va axamiyatga molik muhim asar va qo‘lyozmalarni o‘girgani uchun katta shuxrat orttirgan.
Al-Kiftiyning aytishicha, Sobit ibn Kurraning bir tildan ikkinchi tilga nakl kilgan asar, qo‘lyozma va matnlari juda ko‘pdir.
Odamlar ko‘lida Sobit taʼlif etgan xazina deb atalmish yodgorlik bor.
Sobit ibn Kurraga ko‘p vaktini diqqat bilan tarjima qilishga yordam bergan omillardan biri bu uning tillarni mukammal o‘zlashtirganidadir. Bu xususda Ibn Abi Usaybiʼa shunday deydi: "Sobit ibn Kurraning suryoniy va tillarni o‘ta yaxshi o‘zlashtirgani arab tiliga moxirona tarjima kilishida va chiroyli iboralarni tanlashida ko‘mak bergan
Sobit ibn Kurra va uning boshka xamkasblari faoliyatining shu darajada yukori baholanishi ular bajargan tarjimalarining son va sifat jihatidan boshqalardan ustun turganidadir. Shu bilan birga tibbiyot sohasida faoliyat yuritgan Sobit ibn
Kurra tabib Xunayn ibn Isxaq kabi o‘zining tarjima madrasasini ochadi va yunon merosini arab tiliga tarjima qilishni boshlaydi.
Uning yangi madrasadagi ishlari Hunayn ibn Isxak faoliyati kabi o‘kuvchilari tarjima qilgan matnlarni tekshirish, to‘g‘rilash, taxrirlash va izhor etilgan fikrlarni ravonlashtirishdan iborat edi.
Bu xususda, yukorida zikr etilgan arab va Yakin O‘rta Shark xamda islom tamadduni tarixi va somiy tillar bo‘yicha Livan-Amerika olimi, Prinston va Garvard universitetlari professori Filipp Xuriy Xitti (xijriy 1303y. 2 ramazon oyi. milodiy 1886y. 27.06.- xijriy 1399 y. muharram oyi milodiy 1978 й.24.12.) "Arablar tarixi" (kengaytirilgan), "Arablar (kiska)", "Suriya, Livan va Falastin tarixi", "Livan tarixi", "Yangi arab tarixini yaratuvchilar", "Islom - hayot tarzi" asarlari muallifi kuyidagilarni yozadi: -
Xunayn nasaturiylar tarjimonlarining rahbari bo‘lganidek, Sobit ibn Kurra xam yulduz va sig‘inuvchi Xarran shaxridagi butparast sabeinlar jamoasiga raxbarlik kilgan. Ularning Harran shahri xalifa al-Mutavakkil Alallax davrida falsafa va tibbiyot qarorgohi bo‘lgan. Ilgari bu madrasa Iskandariya va Antakiyada faoliyat yuritgan. Aynan shu jamoa matematika va falakshunoslik sohasida ijod bilan shug‘ullanib, yunon tilidagi aksariyat kitoblarni arab tiliga o‘girgan. Sobit ibn Kurraning o‘g‘li Sinan va nabiralari Sobit va Ibroxim uning sharafli faoliyatining davomchilari bo‘ldilar.
Sobit ibn Kurraning arab tiliga o‘girgan eng muxim asarlari sirasiga: Yunonistonlik matematika, geometriya va Falakshunoslik soxalarida faoliyat yuritgan olim Perga Apollon (Perga Apollonius miloddan oldin 262-190yy.)ning "Apollonning konuslar kitobi"ning 1 so‘nggi uch maqolasi (kitobni Askalonlik Yevtokiy /Ashkalon shaxri/ geometriya va matematika sohasida yetuk olim jamlagan ). Ptolemeyning "Almagest kitobi ", Yevklidning “Boshlanishlar” kitobi "Arifmetika kitobi", "Yevtokiyning ikki chizigi kitobi", "Zamin geografiyasi va Yerning xususiyati kitobi" (8 makola ), "Ptolemey kitobi tafsiri" kiradi.
Sobit ibn Kurra tahrirlagan baʼzi asarlar tarjimasi: Apolloning "Chegaralangan nisbat kitobi"ning birinchi maqolasi. Tarjima kilish, matnlarni tahrirlash va to‘g‘rilash bilan birga Sobit ibn Kurra Aristotel kabi mashhur yunon faylasuflarining baʼzi asarlari tafsirini yozgan, xususan, mantiqqa oid "Al-Ibora kitobi (arab tilida) yunoncha Vagі Arminiyas 5) va "Tabiiy eshitish kitobi"ning birinchi makolasi³.
Sobit ibn Kurra amalga oshirgan tarjimalari ahamiyatga molik edi. Zero ular yunon tilini bilmagan o‘quvchilarga matnlarni mutolaa kilish imkonini yaratib, Yunoniston olimlarining arab tiliga tarjima kilingan asarlarida aks ettirilgan yutuklar bilan tanishar edi. Bu xususda "Kashf al-zunun an asamiy al-kutub va al-funun (Kitoblar va sanʼat nomlari haqidagi shubxalarni oshkor qilish) kitobi muallifi Hoji Xalifa nomi bilan mashhur bo‘lgan Mustafa ibn Abdullox al-Istanbuliy shunday deydi:
"Agar Sobit ibn Kurra bu kitobni arab tiliga tarjima qilib, taxrirlamaganda edi, unda xech kim yunon tilini bilmagani uchun, xikmatli falsafiy kitoblardan foydalana olmagan bo‘lardi. Arab tiliga o‘girilmagan har kanday kitobdan, xech kim foydalanmaydi.¹³
Sobit ibn Kurraning Isa ibn Usayd al-Nasraniy ismli shogirdi bulgan. Isa ibn Usayd ustozi Sobit huzurida suryoniy tilidan arab tiliga "Sobitning Isa ibn Usayd masalalriga javoblar kitobi"ni tarjima kilgan.
Sobit ibn Kurraning tibbiyot sohasida bilim, isteʼdod va tajriba soxibi bo‘lgani xalifalar, xususan, al Muʼtamid (xijriy - Muʼtadil (xijriy 279- 256-279yy./milodiy 870-891 yy.) va al 289yy./milodiy 891-901 yy.)larning hurmat-ehtiromi va raxnamoligiga sazovor bo‘ldi. Shu munosabat bilan yuqorida zikr etilgan arab tarixchisi va tabibi, kozi va vazir lavozimlarida faoliyat yuritgan al- Kifti (Jamoluddin Abulhasan Ali ibn Yusuf al-Kifti xijriy 568- 646iy./ milodiy 1172-1248yy.) kuyidagilarni yozadi:
"Sobit ibn Kurra xalifa al Muʼtadil davrida eng yukori ish xaki va mansablarga erishdi. Doim uning yonida o‘tirib, u bilan uzok gaplashar va kuldirar edi. Odatda xalifa uni vazirlarsiz va saroy xodimlarisiz kabul kilardi.
Sobit ibn Kurraning akl zakovoti ilmiy va amaliy hayotining barcha yo‘nalishlarini kamrab olgan edi.
Mubolag‘asiz aytish mumkinki, Sobit ibn Kurraning barcha asarlari uni turli ilmlar sohalarida benazir isteʼdod va kobiliyat soxibi ekanligidan dalolat beradi. Har qanday tarixchi esa uning yuksak malakasi va samaradorligini alohida kayd etadi. Shu bois Sobit ibn Kurraning yozgan asarlari va tarjima kilgan kitob va qo‘lyozmalari uning nechog‘lik keng fikrligini va Harran madrasasida boshka tarjimon va olimlardan ustunligini va unga teng keladiganlar yo‘kligini yakkol ko‘rsatdi.
Shu o‘rinda aytish joizki, baʼzi olimlarning ilm uchun ilm bilan shug‘ullanganlari, ularning yana-da buyuk natijalarga intilganlari va so‘nggi haqiqatga yetmaguncha faoliyatlarini davom ettirib, shu tufayli erishgan yuksak ilmiy tadkikotlari, ixtirolari, tafakkurlari va nazariy tashabbuslari tarixchilarni ajabga soladi. Shak-shubxasi pukki, bu turdagi olimlar o‘zlarining izchil tadkikotlari, ilmiy izlanishlari va manbalarni yana-da chukurrok o‘rganishlaridan baxramand bo‘ladilar va eng lazzatli laxzalarni va katta ruxiy kuvonchni boshdan kechiradilar. Shu tufayli turli sohalarda yuksak ilmiy madaniy tarakkiyotga erishildi.
Matematika tarixi sohasi bo‘yicha olim, "Tarix haqida qisqacha maʼlumot" kitobi muʼallifi, professor Valter Villiam Rouz Ball (Walter William Rouse Ball 1850-1925yy.)ning aytishicha, "Sobit ibn Kurra arab olimlari orasida eng yorkin va sermahsul olimlardan edi".
Lekin arab manbalarida, xususan, "Hijriy III - IV asrlarda islom mashrikida tarjima harakati" kitobi muallifi doktor Rashid Hamid Xasan al-Jumayliyning o‘z asarida keltirishicha, "Sobit ibn Kurraning turli ilmlar sohalarida ko‘plab asarlar yozganiga qanoat xosil kilgan bo‘lsakda, lekin uning arab olimlari o‘rtasida eng sermahsuli bo‘lgan, degan fikrga qo‘shila olmayman. Zero, ko‘plab arab olimlari Sobit ibn Kurradan bu soxada ancha o‘zib ketishgani va undan ustun turishgani maʼlumdir. Xususan, bizning gapimiz to‘g‘riligini isbotlash uchun Yaʼkub ibn Isxak al-Kindiy va Xunayn ibn Isxak al- Abadiylarni misol tariqasida keltirdik", deb yozadi.
Xulosa kilib aytish mumkinki, Sobit ibn Kurra bir tildan ikkinchi tilga o‘girgan matnlari bo‘yicha bo‘ladimi yoki ularning sifat jihatidan ustunligi bo‘yicha bo‘ladimi, lekin u o‘z davrining birinchi safda turgan va katta shuxratga ega bo‘lib, ajralib turgan 4 stuk tarjimonlarning uchinchisidir.
Ushbu faylasuf Xunayn ibn Isxaq al-Abadiydan tarjima va tibbiyot sohalarida o‘zib ketmagan bo‘lsada, lekin u undan boshka sohalarda, xususan, matematika va falakshunoslikda muhim natijalarga Aynan yo‘nalishlarda xalifa al-Maʼmun, xususan, buyuk yurtdoshimiz matematika sohasida olim Muhammad ibn Musa al- Xorazmiy va yetuk falakshunos Yaxya ibn Abi Mansur al-Musuliy davrlarida ilmiy uyg‘onishga erishilgani o‘ta muhim voqeadir.¹⁴
Shu o‘rinda taʼkidlash joizki, Sobit ibn Kurraning matematika va falakshunoslik soxalarida erishgan yutuqlari hamda shu yo‘nalishlarda yunon merosini arab tiliga sifatli amalga oshirgan tarjimalari, xususan, Yevklidning matematika va Ptolemeyning falakshunoslikka oid kitoblarini tarjima qilgan.

XULOSA
Jamiyatning kaysi ilm-faniga extiyoji bo‘lgan bo‘lsa, soxalarni urganib, tarjima va nakl harakati doirasida asarlarni o‘girishgan. Albatta, odamlarni turli kasalliklardan davolashga bo‘lgan talab kuchli bo‘lgani uchun, tibbiyot sohaga falsafa va mantikka kuprok kizikish bildirilgan. Ximiya xam psixologiyaga karaganda kuprok ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgani uchun unga oid bo‘lgan yozma meros tarjimonlar eʼtiborida bo‘lgan.
Tarjima na nakl faoliyati umaviylar asri oxirida (milodiy 750y.) va abbosiylar asri boshida, garchi yunon arab, xind-arab, fors-arab lug‘atlari bo‘lmasada, lekin arab tili va xorijiy tillarni yaxshi Uzlashtirgan soha mutaxassislarining saʼy-xarakatlari tufayli muvaffakiyatli amalga oshirilgan. Arab tilida mavjud bo‘lmagan suz va iboralarni o‘zgartirmasdan harfma-harif xorijiy tillagisi bilan ifoda etib, ularga sharx berish yoki imkon kadar ularni tarjimonning maʼnoni anglash kudrati doirasida arablashtirish odat tusiga kirgan
Shu urinda etiboringizni arab tilida tarjima so‘zi bilan birga nakl, taʼrib va taʼjim so‘zlari kelishiga karatmokchiman. Nakl chet tilidan arab tiliga matnni ag‘darishni, baʼzida xattoki grammatika koidalariga rioya kilmasdan o‘girishni anglatsa, tarjima esa arab tili grammatikasi koidalariga rioya kilingan xolda, baʼzi chet tilidagi suzlar kolibini o‘zgartirmasdan ham yozishga imkon beradi. Misol tarikasida psixologiya suzini olaylik. Uni boshida tarjima kilolmasdan to‘g‘ridan to‘gri", deb tarjima qilishgan. Bunday tarjima o‘sha davrda makbul edi. Lekin ayni paytda arab tilida suzi xam bor, u so‘zlarni arablashtirishni anglatadi. Shu bois biroz vakt utgandan sung uning arab tilidagi nomini "" deb atadilar.
“Tajim” esa arab tilidan chet tiliga tarjimani anglatadi.
Hijriy 1-1- asrlarda tarjima va nakl xarakati o‘z eʼtiborini nafakat ilmiy asar, qo‘lyozma va kitoblarga karatgan, balki shu bilan birga adabiyot soxasi bilan xam qiziqqan. Xususan, xind va fors tillaridan turli kizikarli vokealarni aks ettiruvchi xikoya va kissalarni xam arab tiliga o‘girishgan.
Mazkur uchta yunon, xind va fors tamaddunlari ilmiy yutuklari bilan dong taratgani uchun tarjimonlar ularning eng rivojlangan ilmiy sohalari, jumladan, yunonliklardan tibbiyot, falsafa. matematika, falakshunoslikka oid asarlarni olishgan bo‘lishsa. forsiylardan astrologiya. adabiyotshunoslik, musiqashunoslik. xikmatli suzlarga oidlarini tanlashgan, hindlardan esa adabiyotshunoslik, tibbiyot, arifmetika, astrologiya, musiqashunoslikka oidlaridan istifoda etishgan.
Shunday kilib tarjima va nakl faoliyati tufayli musulmonlar yunonlar, xindlar va forslarning aksariyat ilmiy va adabiy meroslariga ega bo‘lganlar. O‘z navbatida ilm va maʼrifat izlanuvchilari chet tillaridan arab tiliga o‘girilgan asar va qo‘lyozmalarni o‘kishga kirishib, ularga bag‘ishlangan munozaralar va suxbatlar o‘tkazishni boshlaganlar. Ularning natijasida barcha soxalarga oid matnlarga katta axamiyatga molik o‘zgartirishlar, ko‘shimcha fikr va takliflar kiritilib, shaklan va mazmunan yangi arab- musulmon tamadduni yaratilgan.
Shu urinda aytish joizki, yunon tamaddunidan istifoda etishga to‘laligicha xarakat kilgan tarjimonlar ilmiy soxalarga oil yozma manbalarga kizikish bildirib, adabiy manbalarga eʼtibor berishmaganini shoxidi bo‘lamiz. Buning sababini kuzatuvchilar ularning masixiy dini ruxi bilan sug‘orilganini taʼkidlashdi. Lekin xind va fors tamaddunlarining ilmiy va adabiy merosi arab va musulmonlarda teng ravishda kizikish uyg‘otgan.
Ayni paytda ayon bo‘ldiki, ushbu tamaddunlarga oid asarlarni boshka tillarga, xususan, arab tiliga tarjima va nakl kilinishining asosiy sababi bu xindlar va forslarning o‘zlarining ajdodlari merosini namoyon etishga bo‘lgan intilishlari bilgan.
Agar tarjima va nakl xarakati doirasida amalga oshirilgan ishlarga nazar solsak, arab-musulmonlarining boshka millatlarga nisbatan kiska muddatlarda nafakat yuksak ilmiy yutuklarga erishganini, balki bu soxada olib borilgan izchil saʼy-xarakatlarning bekiyos samarasini ham ko‘rish mumkin.