O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti

Bolalarni masalalar tuzishga o`rgatish
Tarbiyachi birinchi mashg`ulotda bolalarga masala haqida umumiy tushuncha berib, amalda shartlar tuzish va unga savollar qo`yishni o`rgatadi.
Dastlab bir ikkita masalani tarbiyachining o`zi tuzadi, bunda u o`zining ko`rsatmasiga binoan bolalar bajargan harakatlarni tavsiflaydi: "Seryoja stolga 3 ta matreshka qo`ydi. Vera yana 1 matryoshkani olib kelib qo`ydi. Vera va Seryoja hammasi bo`lib nechta matryoshka olib kelishdi?".
Bolalar Vera 1 ta matryoshka olib kelganini, hammasi bo`lib esa 4 ta matryoshka bo`lganini 4 sonining 1 dan ko`pligini tushuntiradilar. Tarbiyachi: "Men masala tuzdim, sizlar esa uni echinglar. Эndi biz masala tuzish va uni yechishni o`rganamiz, - deydi. Bolalar hozirgina yechgan masalani eslaydilar. Tarbiyachi bolalarga masalani qanday qilib tuzganini tushuntiradi. "Avval stol ustiga Seryoja nechta matryoshka qo`yganligini, Vera nechta matreshka olib kelganini, so`ngra esa Vera bilan Seryoja nechta matryoshka olib kelganini so`zlab berdim. Siz Vera bilan Seryoja 4 ta matryoshka olib kelishganini aytdingiz. Masalani echib, siz savolga to`g`ri javob berdingiz.
Yana bitta xuddi shunday masala tuzadilar. Masala savoliga to`liq va aniq javob berish kerakligini ta`kidlash muhimdir. Agar bola biror narsani o`tkazib yuborsa, masalan, faqatgina predmetning miqdori haqida gapirsa, ("4 ta matryoshka") u holda tarbiyachi undan qanday matryoshkalar haqida so`z borayotganini so`raydi.
Masala tuzilishi bilan tanishish. Masala tuza bilish ko`nikmasi, uning tuzilishini o`zlashtirib olish uchun zamin yaratadi. Bolalar masala tuzilishi bilan ikkinchi yoki uchinchi mashg`ulotda tanishadilar: ular masalada shart va savol borligini bilib oladilar, masala shartida kamida 2 ta son bo`lishligi alohidа ta`kidlanadi.
Tarbiyachi bolalarga murojaat qilib, men hozir sizlarga masalada nima haqida gapirilishini so`zlab beraman, siz bo`lsangiz men aytgan narsalarimning hammasini ko`rsatasiz. Bolalar kartochkaning chap tomoniga 6 ta bayroqcha, o`ng tomoniga 1 ta bayroqcha qo`ydilar. Kartochkaga hammasi bo`lib nechta bayroqcha qo`yishdi? Biz masala tuzdik. Keling, uni takrorlaymiz va bilganlarimizni bilmaganlarimizdan ajratamiz. Biz nimani bilamiz? Bolalar chap tomonda 6 ta, o`ng tomonda esa 1 ta bayroqcha bor", deb javob beradilar. "Buni biz bilamiz. Bu masalaning sharti" - deb tushuntiradi tarbiyachi. Masalada nima so`ralayapti? Bolalar: "Kartochkada hammasi bo`lib nechta bayroqcha bor? - deb savol beradilar. "Biz buni bilmaymiz. Biz mana shuni aniqlashimiz kerak. Bu masala savoli har bir masalaning o`z savoli va o`z sharti bor. Bizning masalamizda qanday sonlar haqida gapirilyapti? Siz qanday savol qo`ydingiz? Masalamizni takrorlaymiz.
Tarbiyachi bolalardan biriga masala shartini takrorlashni, boshqasiga savol qo`yishni taklif etadi. Masala qanday ikki qismdan tuzilganligi aniqlanadi. Ular shu usulda 2-3 ta masala tuzadilar.
Bolalar ko`rsatma materialisiz masalalar tuzishni o`rganib olganlaridan keyin, masala tuzilishi haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun uni hikoya va topishmoq bilan ongli ravishda taqqoslash foydalidir.
Masalani topishmoqlar bilan taqqoslash yaxshidir. Sonlar, ko`rsatilgan topishmoqlar tanlab olinadi. "Bittasi gapiradi, ikkinchisi tomosha qiladi, yana ikkitasi esa eshitadi" (og`iz, ko`z, quloqlar). "Bir tom ostida to`rt og`ayni yashaydi" (stol) va ?.k.
Tarbiyachi bolalar bilan birgalikda bu erda qanday savollar berish mumkinligini muhokama qiladi: "Bu nima? Stolning nechta oyog`i bor? va hakozo. Topishmoqda qanday predmet haqida gap borishini topish kerak. Masalada esa miqdorni, necha soni hosil bo`lishini yoki nechta predmet qolishini bilish kerak. Masalan topishmoq bilan solishtirish masala savolining arifmetik mazmunini ta`kidlash imkonini beradi. Bolalarni masalani hikoya, topishmoqdan farq qilishga yordam beruvchi umumiy usullardan foydalanishga o`rgatish foydalidir. Tekstni (matnni) quyidagi plan asosida tahlil qilish mumkin. Bu erda sonlar bormi? Bu erda nechta son bor? Bu erda savol bormi?
Mashg`ulot oxirida bolalarga topishmoq, hikoya va masalani qaytadan tuzish uchun nima qilish kerakligini o`ylash taklif etiladi.
O`rgatishning bu bosqichida birinchi mashg`ulotda bolalar qo`shishga, keyinroq esa qo`shish va ayirishga oid masalalarni echadilar, qo`shish va ayirishga oid masalalar navbatlashtirib turiladi. Javobni qo`shni sonlar o`rtasidagi bog`lanish va munosabatlar haqidagi tushunchaga asoslanib topadilar.