O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Ishlatilishi lazerlar monoxromatik nur manbaidir, sochilishi kam. Masalan: 
Oyga yo’naltirilgan dasta 3 km li dog’ hosil qiladi. Oddiy prejektorlarnika 40000
km. Energiya zichligi juda katta millionlarcha j/sm
2
s Linzalar yordamida
fokuslab energiya zichligini yanada oshirish va o’ta qattiq moddalarni teshish 
payvandlash mumkin. Aloqada, texnikada, medisinada ishlatiladi. Medisinada 2 xil
maqsadda. 
1. Lazerlar biologik to’qimalarni buzishi mumkin, bundan operasiyalarda 
ishlatiladi (qonsiz). Rak to’qimalarini kuydirishda, organizmda maxsus teshiklar 
hosil qilishda tishlarni davolashda. 
2. Golografiyada. Masalan: geliy neon lazer asosida gastroyekop yaratilgan 
bo’lib, u oshqazonning hajmiy tasvirini ko’rishda ishlatiladi.. Ko’z xirurgiyasida – 
oftolmokogulyator- gloukomani davolashda ishlatiladi 
 
 
 
 
 
Atom yadrosi haqidagi ta’limotlar XX asrning boshida intensiv rivojlanib 
bordi va hozirgi vaqtda bu sohada juda katta ishlar olib borilmoqda. Yadro 
energiyasidan tinchlik maqsadlarida ham ko’plab qo’llanishlar amalga 
oshirilmoqda. 1932-yilda D.D.Ivanenko hamma yadrolar tarkibida ikkita 
zarrachalar, ya’ni protonlar va neytronlar borligi haqida gipotezani bayon qildi. 
Rezerford 

-zarrachalarning sochilishi bilan o’tkazgan tajribalarida atomning 
asosiy massasi uning markazida joylashganini aniqladi va uni yadro deb atadi. 
Yadro tarkibidagi proton musbat zaryadlangan bo’lib, zaryadi elektron zaryadiga 
tengdir, uning tinchlikdagi massasi 
p
m
=
27
10
67
,
1


kg. Neytron zaryadsiz zarracha 
bo’lib uning massasi 
n
m
= 
27
10
6748
,
1


kg. Proton va neytronlar birgalikda nuklonlar 
deb ataladi. Hamma yadrolar musbat zaryadlangan bo’lib ular zaryadi protonlar 
zaryadi bilan aniqlanadi. Masalan: yadroda 
Z
ta proton bo’lsa, u holda yadro 
zaryadi q
ya
=Ze ga teng bo’ladi. Yadroning massasi atomning massasidan ozgina 
farq qiladi. Odatda yadro massasi maxsus birlikda (massaning atom birligi m.a .b) 
da o’lchanadi. 
Massaning atom birligi uglerod 
6
C
12
izotopi atomi massasining 
1
/
12
qismi 
qabul qilingan: 1 m.a.b.=
27
10
66
,
1


kg. U holda m
p
=1,00747 m.a.b. 
n
m
=1,00892 
m.a.b.
Massa soni – yadrodagi nuklonlar soniga teng, ya’ni Z protonlar va N 
neytronlar bo’lsa, u holda massa soni
A = Z + N  (5.10) 

---

69 
Yadro quyidagicha belgilanadi
A
Z
X. Yadroda protonlar soni bir xil, ammo 
neytronlar soni har xil atomlar iozotoplar deyiladi. 
Masalan, vodorodning 4 ta izotopi mavjud:
1
1
H vodorod, 
2
D(
1
H
2
) deyteriy, 
3
1
T(
1
H
3
) tritiy va
4
1
X(
1
H
4
) 4 ta nuklonli-nomi yo’q. 
Bir kimyoviy elementning barcha izotoplari elektron qobiqlarining tuzilishi 
bir xil bo’ladi. Shuning uchun ularning fizik xossalari ham bir xil bo’ladi. Lekin 
yadro strukturasidan kelib chiqadigan kimyoviy xossalari (massa soni, zichligi 
radioaktivligi va hokazolar) ancha farq qiladi. Bu farq, ayniqsa, yengil kimyoviy 
elementlarda yaqqol ifodalangandir. Shu sababli Mendeleyev davriy sistemasidagi 
ko’p atomlarning atom og’irligi butun son emas. Ya’ni ular ko’p izotoplar 
aralashmasidan iboratdir. 
Rezerford birinchi bor tajribalar natijasiga binoan yadro radiusi
14
15
10
10



m degan xulosaga kelgan edi.
Yadro fizikasida uzunlikning femtometr degan o’lchov birligi ishlatiladi. 
(1 fm = 10
-15
m.) Yadro eng zich modda hisoblanadi, uning zichligi taxminan 
3
17
/
10
1
,
4
м
кг

ga tengdir. 
Yadro kuchlari – bu nuklonlarni bog’lab turuvchi kuchlar bo’lib, zarracha 
zaryadiga bog’liq emas. Ular ~ 10
-15
m masofada ta’sirlashadi. Yadro kuchlari 
to’yinish xususiyatiga ega, ya’ni nuklon o’zini o’rab turuvchi hamma nuklonlar 
bilan emas, balki bir nechta aniq nuklonlar bilan ta’sirlashadi. Yadro kuchlari 
elektromagnit kuchlaridan ancha kattadir. 
Yadroning masssasi uni tashkil etuvchi nuklonlar massalari yig’indisidan 
kichikdir. Bu farqqa massa defekti deyiladi. Nisbiylik nazariyasiga asosan massa 
va energiya o’zaro bog’liqdir.
2
mc
E

(5.11) 
Yadro energiyasi ham nuklonlar energiyalari yig’indisidan kichikdir. 
Yadroni alohida nuklonlarga ajratish uchun zarur bo’lgan energiyaga 
bog’lanish energiyasi deyiladi. 
(10.2) ga asosan bog’lanish energiyasi uchun quyidagini yozish mumkin: 
2
)
(
c
M
Nm
Zm
E
я
n
p
бог



(5.12) 
1m.a.b.-taxminan 931 meV energiyaga to’g’ri keladi. U holda bog’lanish 
energiyasi
)
(
я
T
p
бог
M
Nm
Zm
E



931 m (5.13) 
Amalda bitta yadroni ikki bo’lakka bo’lishda kerak bo’ladigan energiyani 
hisoblash zarur bo’ladi. Bunday hollarda bitta nuklonga to’g’ri keladigan 
bog’lanish energiyasi aniqlanadi. 
 
 

MeV 

---

70 
Solishtirma bog’lanish energiyasi(ε)ning atom massasi(A)ga bog’liqlik 
grafigi. 
Solishtirma bog’lanish energiyasining atom massasiga bog’lanish grafigidan 
ko’rinadiki, maksimal bog’lanish energiya 8,6 MeV massa soni A=50 ga yaqin 
bo`lgan yadrolarga to’g’ri keladi.
Agar tizim katta energiya holatidan kichik energiya holatiga o’tsa reaksiyada 
energiya ajraladi, ya’ni boshqacha aytganda kichik bog’lanish energiya holatidan 
katta bog’lanishli energiya holatiga o’tganda. Atomdagi jarayonlarga qaraganda 
yadrodagi jarayonlarda katta energiya talab qilinadi.
Atomdan elektron urib 
chiqarish uchun bir necha o’n elektron volt energiya kerak bo’lsa, yadrodan 
nuklonni chiqarish uchun bir necha MeV energiya kerak bo’ladi.