O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Sinov savollari 
1. To’lqin deb nimaga aytiladi? To’lqin tenglamasini yozing.
2. To’qinning tarqalish tezligi va to’lqin uzunligi orasidagi bog’lanish qanday? 
3. Turg’un to’lqin nima? Turg’un to’lqin hosil bo’lish jarayoni va tenglamasini 
tushuntiring. Erkin va majburiy tebranishlar nima? 
4. Shovqin nima? Uning tirik organizm uchun qanday ahamiyati bor?
5. Tovush qattiqligi, intensivligi. Eshitish sohasi. 
6. Ultratovushdan amalda foydalanish. 
7. Tovush qishloq xo’jaligining qaysi sohalarida ishlatiladi?  
Labaratoriya ishi № 10 
Mavzu: Stoks usuli bilan suyuqliklarning ichki ishqalanish koeffitsiyentini 
aniqlash. 

---

88 
Ishning maqsadi: Suyuqlik ichida jismlarning harakati bilan bogliq bo’lgan 
hodisalarni kuzatish va ichki ishqalanish koeffitsiyentni aniqlash.
Kerakli asbob va jihozlar: Balandligi 40-50 sm bo’lgan shisha silindr, sekundomer, 
0.5-1 mm radiusli po’lat sharcha, mikrometr, o’lchov chizgichi, tekshirilayotgan 
suyuqlik, pinset, cho’mich. 
Qisqacha nazariya 
Ma’lumki suyuqlik molekulalarning zichligi gaz molekulalarnikiga
qaraganda bir necha barobar katta. Molekulalar orasidagi masofa taxminan bitta 
molekula diametriga teng bo’ladi, deb faraz qilish mumkin. Binobarin, suyuqlik 
molekulalari gazlarniki kabi erkin harakat qila olmaydi. Ular qo’shni molekulalar 
orasida tebranma harakat qilib, “o’troq” xayot kechiradi, vaqti – vaqti bilan 
tartibsiz ravishda o’z o’rinlarini o’zgartirib turadi. Suyuqlik molekulalarining 
bunday tabiati ichki ishqalanish hodisasiga ham ta’sir qiladi. Suyuqliklarda ichki 
ishqalanish vaqti-vaqti bilan o’z o’rnini o’zgartirib, bir qatlamdan ikkinchi 
qatlamga impul’s olib o’tadigan molekulalar hisobiga sodir bo’ladi. 
Molekulalarning bunday “sakrab” o’tishi kamroq sodir bo’lgani uchun 
suyuqliklarning ichki ishqalanish koeffitsiyenti gazlarnikiga nisbatan ancha katta 
bo’ladi. Past temperaturalarda, ayniqsa, bu farq sezilarlidir. Temperatura 
ko’tarilishi bilan “sakrab” o’z holatini o’zgartiradigan molekulalarning soni ortadi. 
Ichki ishqalanish koffitsiyenti temperatura oshishi bilan tez kamayadi. Tezliklari 
har-xil bo’lgan ikki qo’shni qatlam orasidagi ishqalanish kuchi: 
,
S
dx
d
F





(1) 
bunda 

- ichki ishqalanish koeffitsiyenti,
dx
d

-tezlik gradiyenti, S- ishqalanish 
kuchi ta’sir qilayotgan qatlam yuzi, minus ishora kuch, impul’sining kamayishini 
tomonga yo’nalganligini ko’rsatadi. Yuqorida ko’rsatilgan m – massali suyuqlik 
ishqalanish koeffitsiyentidan tashqari uning hajm birligidagi nisbati bilan 
belgilanadigan kinematik ishqalanish koeffitsiyenti ham ishlatiladi, u quyidagicha 
yoziladi. 




(2) 
Suyuqliklarning ichki ishqalanish koeffitsiyentlari viskozimetrlar yordami 
bilan o’lchanadi. Shuningdek, ishqalanish bilan bogliq bo’lgan yana bir necha 
usullardan foydalanib ichki ishqalanish koeffitsiyenti tajribada aniqlash mumkin. 
Ulardan biri kichik sharchalarning suyuqliklardagi harakatiga asoslanadi. 
Ma’lumki sharcha suyuqlikda vertikal harakatlansa, unga bir vaqtning o’zida uchta 
kuch ta’sir qiladi. Sharchaning ogirlik kuchi R, Arximed kuchi F
A
va suyuqlikning 
ichki ishqalanish kuchi Fishk teng ta’sir etuvchi kuch bu kuchlarning vektor 
yigindisiga teng.
ishk
А
F
F
Р
F







(3) 
Harakat yo’nalishidagi kuchlarning teng ta’sir etuvchisi (1-rasm) 
)
(
ишк
А
F
F
P
F



(4) 

---

89 
bilan mos tushadi. Harakat boshida P>F
A
+F
ishq
bo’lib, jism tezlanuvchan 
harakat qiladi. Sharchaning tezligi orta borgan sari ishqalanish kuchi orta 
boradi. 
Bu 
kuch 
Stoks 
qonuni 
asosida 
aniqlanadi. 
Suyuqlikda 
xarakatlanayotgan shar shaklidagi jismlar uchun suyuqlikning qarshilik kuchi 
xarakat tezligiga, shar radiusiga va suyuqlikning ishqalanish koeffitsiyentiga 
proparsional. 
ishq
А
F
F
P
F







0
)
(




ishq
А
F
F
P
F
r
F
ishq

6

(5) 
Harakat yo’nalishidagi kuchlarning teng ta’sir etuvchisi (1-rasm) 
0
)
(



ishq
А
F
F
P
(6) 
Shu vaqtdan boshlab sharchaning tezligi o’zgarmay qoladi, u to’gri chiziqli 
tekis harakat qiladi. Bunday harakat kiladi. Bunday harakat ichki ishqalanish 
koeffitsiyentini aniqlash imkoniyatini beradi (6) tenglikga Arximed kuch 
g
r
с


3
А
3
4
F

ogirlik kuchi
g
r
Р
ш


3
3
4

va Stoks kuchi (5) qiymatlarni qo’yib ichki ishqalanish koeffitsiyenti aniqlanadi: 







2
2
)
(
18
1
)
(
9
2
gd
gr
с
ш
с
ш




(7) 
bu yerda r-sharchaning radiusi, 
с

va 
ш

mos ravishda suyuqlik va sharcha 
materialining zichliklari, d-sharchaning diametri. 
Sharcha 

masofani vaqtda bosib o’tsa, uning o’zgarmas tezligi 
t
l


bo’ladi, u holda (9) ifoda quyidagicha yoziladi: 
t
Сd
l
t
gd
с
ш



2
2
)
(
18
1



(8) 
bu yerda
l
g
С
с
ш
)
(
18
1




(9) 
 
O’lchash natijalarni hisoblash
1. 
Shisha idish devorlarga qo’yilgan belgilar orasidagi masofa cho’zgich 
yordamida o’lchanadi, sharcha va suyuqlikning zichligi qurilmadan yozib 
olinadi. 
2. 
(11) ifodadan muayyan tajribaga bogliq doimiy “S” hisoblanadi.

---

90 
3. 
Suyuqlikka tushiriladigan sharchaning diametri 0.01mm aniqlikda 
o’lchanadi, bu sharcha pinsent yordamida mumkin qadar silindr o’qiga va 
suyuqlik sirtiga yaqin holatda tashlanadi.
4. 
Sharchaning suyuqlikdagi belgilar orasidagi masofani o’tish vaqti 
aniqlanadi. 
5. 
Tajriba 8-10 ta sharcha uchun takrorlanadi.
6. 
(10) ifodadan ichki ishqalanish koeffitsiyenti hisoblanadi.
7. 
O’lchash va hisoblash natijalari jadvalga yoziladi. 
№ 
м
l,
d
, 
м 
t
, 
c 
м
с
kg

,

м
с
kg

,

м
с
kg


,

м
с
kg


,

%
100




9. 
%
100



Ж
Ж




ifodadan tajriba xatoligi hisoblanadi. 
Ж

-
ichki 
ishqalanish koeffitsiyentining jadvaldan olingan qiymati.