O‟zbekiston respublikasi oliy

II –bob. O‟ZBEKISTON BANK TARMOG‟IDA INNOVATSIYA FAOLIYATINI QO‟LLASH VA UNI AMALGA OSHIRISH YO‟LLARI

1. Innovatsiya - iqtisodiy qudratni yuksaltirish omili sifatida

Har qanday iqtisodiyotni, ayniqsa, uning muhim tarmog„i bo„lgan sanoat sohasini taraqqiy toptirish yangi texnologiyalarni joriy etishni taqozo qiladi. Chunki, bu mahsulot yoki xizmatning ichki va jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligini ta'minlovchi omildir.
Shu bois hozirgi vaqtda ilmiy ishlanmalardan foydalanishning samaradorlik darajasini oshirish, fundamental va amaliy tadqiqotlar natijalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish masalasining dolzarbligi yanada kuchaymoqda.
Shuni alohida ta'kidlash kerakki, mustaqilligimizning dastlabki yillaridanoq milliy qonunchilikni yaratishda aynan shu jarayonning huquqiy asoslariga bo„lgan e'tibor alohida o„rin tutdi. Zero, o„sha kezlarda qabul qilingan Fuqarolik, Jinoyat, Soliq kodekslarining intellektual mulkka oid normalari, shuningdek, “Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to„g„risida”gi, “Tovar belgilari, xizmat ko„rsatish belgilari va tovar kelib chiqqan joy nomlari to„g„risida”gi, “Seleksiya yutuqlari to„g„risida”gi, “EHM uchun yaratilgan dasturlar va ma'lumotlar bazalarining huquqiy himoyasi to„g„risida”gi, “Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish to„g„risida”gi, “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to„g„risida”gi qonunlar ushbu sohaning ravnaqiga munosib hissa qo„shib kelmoqda.
Pirovardida, ro„yxatga olingan ilmiy-texnikaviy yutuqlar soni yil sayin oshib bormoqda. Shunday ilmiy-texnikaviy yutuqlar sirasiga dunyoda birinchi bo„lib yarim nodir minerallarga atom reaktorining neytron va kobalt-60 izotopining gamma nurlari orqali ishlov berib, minerallarni to„la nodirlashtirish texnologiyasi ishlab chiqilganligini mamnuniyat bilan misol qilib keltirish mumkin. Bu kabi natijalar fuqarolarimizning Konstitutsiyamizda belgilab qo„yilgan ilmiy-texnikaviy ijod erkinligidan keng foydalanishi mahsuli bo„lib, ayni vaqtda mamlakatimizning
iqtisodiy qudratini yuksaltirishga, jahon hamjamiyati oldidagi mavqyeini oshirishga xizmat qilayotgani bilan ham e'tirofga molikdir.
Milliy va xalqaro tajribadan ma'lumki, iqtisodiyot va jamiyatning taraqqiyot darajasi ko„p jihatdan innovatsion faoliyatga bog„liq. Binobarin, iqtisodiyotdagi samaradorlik ishlab chiqarishga innovatsion texnologiyalar va ixtirolarning joriy etilishi evaziga oshadi. Shu bois bugungi kunda innovatsiyalar har bir mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismiga aylangan.
Alohida qayd etish lozimki, fan sohasini takomillashtirish yuzasidan olib borilayotgan islohotlar natijasida davlat ilmiy-texnika dasturlarini mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarining eng dolzarb masalalarini yechishga yo„naltirish, ilmiy- texnika loyihalarini ekspertizadan o„tkazishni boshqa davlatlarda mavjud bo„lmagan - ochiq muhokama tarzida o„tkazish, amaliy tadqiqotlar va innovatsiya loyihalarini manfaatdor korxonalarning mablag„larini jalb qilgan holda moliyalashtirish kabi mexanizmlar joriy qilindi.
Hozirgi kunda uzoq muddatli (5 yilgacha), yangi bilimlarni shakllantirishga yo„naltirilgan fundamental tadqiqotlar, o„rta muddatli (3 yilgacha) amaliy tadqiqotlar hamda qisqa muddatli (2 yilgacha) innovatsion ishlanmalar Davlat ilmiy-texnika dasturlari tanlovlar asosida shakllantirilmoqda. Eng muhimi, “fundamental tadqiqotlar” - “amaliy tadqiqotlar” - “innovatsiya ishlari” zanjiri bo„yicha mujassamlik darajasini ta'minlaydigan mexanizm ishlab chiqilib, undan samarali foydalanilmoqda.
Yana shuni ham ta'kidlash joizki, mamlakatimiz Prezidentining farmon va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlarida belgilangan vazifalarga asoslangan fan va texnologiyalar taraqqiyotining 2012-2020 yillarga mo„ljallangan ustuvor yo„nalishlari respublikamiz iqtisodiyoti tarmoqlaridagi yechimini kutayotgan mavjud muammolarni hal qilishni, iqtisodiy rivojlanishda fan va ishlab chiqarish o„rtasidagi mutanosiblikni va innovatsiya faoliyatini ustuvor rivojlantirishni nazarda tutgan holda shakllantirildi.
Bu kabi chora-tadbirlar mamlakatimizda innovatsiya sohasining o„ziga xos tarzda rivojlanib borishini ta'minlamoqda. Agar raqamlarga murojaat qiladigan bo„lsak, 2003-2006 yillar davomida 7 mingga yaqin ilmiy-texnikaviy yutuqlar ro„yxatga olingan bo„lsa, keyingi 5 yil oralig„ida ulardan yana 10 mingdan ziyodi ro„yxatlarda qayd etildi. Dunyoda birinchi bo„lib fizika sohasida - soliton va soliton komplekslarining paydo bo„lish mexanizmi aniqlanib, optik solitonlar nazariyasi hamda turli muhitlarda nochiziqli to„lqinlarning tarqalishi va evolyutsiyasi nazariyasi, matematika sohasida - kvant ehtimollar nazariyasi muammolarini yechish uchun yangi usullar yaratildi.
Innovatsiya jarayonining iqtisodiyotdagi mavqyeini belgilashda Prezidentimizning 2008 yil 15 iyuldagi “Innovatsion loyihalar va texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etishni rag„batlantirish borasidagi qo„shimcha chora- tadbirlar to„g„risida”gi Qarorining ahamiyati alohida e'tirofga molikdir. Mazkur tarixiy hujjatga asosan ishlab chiqarishni o„rta va qisqa muddatlarda innovatsion rivojlantirish va modernizatsiya qilish chora-tadbirlari izchil amalga oshirilmoqda.
Ayni paytda innovatsiya sohasida erishilayotgan yutuqlar salmog„ini oshirishga, ushbu sohaning huquqiy asoslarini yanada takomillashtirishga kun tartibidagi dolzarb masalalardan biri sifatida qaralmoqda. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasida “Innovatsiyalar va innovatsion faoliyat to„g„risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish taklifi bejizga ilgari surilmagan.
Darhaqiqat, innovatsiya faoliyatini, ya'ni ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik faoliyati, yangicha qurilma, yangi usul, yangi moddalarni yaratish va ulardan foydalanish, mavjud qurilmalar, usullarni yangicha yo„sinda qo„llash maqsadida intellektual faoliyatning e'tirof etilgan natijalari (patent, guvohnoma, nou-xau)ni yaratish va foydalanishga yo„naltirish bilan bog„liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish tizimini yaratish bugungi kunda alohida dolzarblik kasb etadi.
Shu o„rinda innovatsiya faoliyatini huquqiy tartibga solishning bugungi kundagi zarurati xususida ayrim fikrlarni bildirish joiz. Bular mahalliy ishlab
chiqaruvchilar, ilmiy-texnik muassasalar tomonidan yaratilgan innovatsiyalar va innovatsion loyihalarning shartnomaviy tartibini qonuniy jihatdan mustahkamlash, yaratilgan yangi innovatsiyalar, yangi texnologiyalar, yangi usullarning huquqiy maqomini belgilash, ilg„or innovatsion fikrlashni tarbiyalaydigan ta'lim tizimini ham huquqiy jihatdan mustahkamlab qo„yishdir. Shuningdek, chet eldan yangi texnologiyalarni, innovatsion ishlanmalarning olib kirilishiga keng imkoniyatlar yaratish va bunda xalqaro standartlarga javob beradigan mahsulotni ishlab chiqarishni yo„lga qo„yish mamlakat iqtisodiy rivojlanishida alohida o„rin tutishidan kelib chiqib, innovatsiyalarni chet eldan jalb etishga nisbatan huquqiy talablarni yaratish, bundan tashqari, innovatsiya faoliyati sub'yektlarining huquqiy maqomini belgilash va ular faoliyati hamda huquqlari kafolatining asoslarini o„rnatish, innovatsiya dasturlariga homiylik qilish va davlat tomonidan ko„mak berishning huquqiy vositalarini ishlab chiqish kabilardir.
Ishlab chiqilayotgan “Innovatsiyalar va innovatsion faoliyat to„g„risida”gi qonun loyihasi mamlakatimiz manfaatlariga mos ravishda innovatsiyalar va innovatsion faoliyat tushunchalarini, innovatsiya faoliyati ob'yektlari va sub'yektlarini, ularning vakolatlari, huquq va majburiyatlarini, faoliyat turlarini, bu boradagi davlat siyosatining asosiy yo„nalishlarini, innovatsion tashkilot va infratuzulmalarni, innovatsiyalar va innovatsion faoliyatni moliyalashtirish kabi normalarni o„z ichiga olishi zarur, deb hisoblaymiz.
Bundan tashqari, innovatsiya loyihalarni amalga oshirishda davlat tomonidan beriladigan kreditlar, grantlar, ko„maklarning huquqiy asoslarini yaratish ham dolzarb hisoblanadi. Bunda, ayniqsa, innovatsiya faoliyatini yo„lga qo„yishga qaratilgan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini amalga oshirishga alohida e'tibor qaratish lozim. YUqorida qayd qilingan vazifalarni amalga oshirish va milliy innovatsion tizimni rivojlantirish huquqiy mexanizmlarini ishlab chiqish talab etiladi. Mazkur qonunning qabul qilinishi milliy innovatsion tizimning strategik rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi va kelgusida mamlakatimizda innovatsiyalar va innovatsion faoliyatni qo„llab-quvvatlashning huquqiy asoslari
yanada taraqqiy etishiga xizmat qiladi, mamlakatimizning iqtisodiy qudratini bundan- da yuksaltirish istiqbollarini belgilab beradi, degan fikrdamiz.

2.