O‘zbekistOn Respublikasi Oliy

MADANIYAT VA SIVILIZATSIYA

Madaniyatshunoslik tarixida madaniyatning mohiyatini bilishga turlicha metodologik nuqtai nazardan yondashib kelindi. Madaniyatga materialistik yondashish — har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya, ishlab chiqarish usuli o‘ziga xos madaniyat yaratadi, degan g‘oyaga asoslanar, ma’naviy madaniyatga nisbatan moddiy madaniyatni ustun qo‘yar, har bir milliy madaniyatning betakror va noyobligini inkor etar, madaniyat istiqbolini yagona madaniyatning shakllanishi bilan bog‘lar edi.

Madaniyatning mohiyatini bilishga sivilizatsiyali yondashuv esa aksincha, har bir milliy madaniyatning betakrorligini, unda umuminsoniylik va o‘ziga xoslik mavjudligini e’tirof etishni nazarda tutadi.
Madaniyatshunoslik tarixida madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini bir-biri bilan aynanlashtirish, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga qaratilgan xilma-xil nazariyalar vujudga keldi. Bizningcha, madaniyat va sivilizatsiya bir- biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni bir xil hodisa sifatida tavsiflash ham, ularni bir-biriga qarshi qo‘yish ham to‘g‘ri emas.
«Sivilizatsiya» atamasi madaniyat atamasiga nisbatan ancha keyin, ya’ni XVIII asr o‘rtalarida vujudga keldi. Sivilizatsiya tushunchasini birinchi bo‘lib shotland faylasufi A. Fergyusson qo‘llagan. U insoniyat tarixini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya davrlariga bo‘ldi. A. Fergyusson sivilizatsiya deganda ijtimoiy rivojlanishning oliy bosqichini tushungan. XVIII asr fransuz ma’rifatparvar- faylasuflari sivilizatsiya tushunchasini keng va tor ma’noda qo‘lladilar. Ular keng ma’nodagi sivilizatsiya deganda aql, adolat va diniy bag‘rikenglik prinsiplariga asoslanadigan jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichini nazarda tutdilar. Fransuz ma’rifatparvarlarining sivilizatsiya to‘g‘risidagi bunday tasavvurlari
A. Fergyusson qarashlari bilan hamohang deyish mumkin. Ularning fikricha, sivilizatsiya tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, insonga xos barcha sifatlar (o‘tkir zehn, yuqori ma’lumot, ko‘rkamlik, muloyimlik) majmuasini ifodalaydi.

Keyinchalik sivilizatsiya tushunchasi yangicha mazmun bilan boyib bordi.
¹ I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida... 150-b.
² I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida... 151-b.

45

madaniyatshunOslik asOslaRi

Ingliz tarixchisi Arnold Toynbi sivilizatsiyaga madaniyatning muayyan bosqichi sifatida qaradi, madaniyatning ma’naviy jihatlariga alohida urg‘u berdi, dinni sivilizatsiyaning eng muhim elementi deb hisobladi.
Nemis madaniyatshunosi Osvald Shpengler o‘zining «Yevropa quyoshining so‘nishi» (1918-1922) asarida sivilizatsiyani inqirozga yuz tutgan, o‘lib va yemirilib borayotgan madaniyat sifatida ta’rifladi. Uning fikricha, madaniyat jonli organizm bo‘lib, shaxs ijodiy qobiliyati va individualligini to‘la namoyon etadi, san’at va adabiyotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Sivilizatsiyada esa texnika va hissiz aql hukmronlik qilar ekan, bu narsa badiiy ijodga imkon bermaydi, insonni hissiz maxluqqa aylantiradi. Taniqli rus faylasufi Nikolay Berdyayev ham o‘zining «Tarixning ma’nosi» asarida shunday fikrni ilgari surgan edi.
Madaniyat va sivilizatsiya mohiyatini bilishda ularni bir-biri bilan qiyoslash, har birining nisbiy mustaqilligi va o‘ziga xos xususiyatlarini ajratish muhim metodologik ahamiyatga molikdir.
Sivilizatsiyaga erishish, shubhasiz, madaniyatning biron-bir darajasiga erishish, madaniyat esa, o‘z navbatida, insoniyatning sivilizatsiyaga erishganlik ko‘rsatkichidir. Madaniyat va sivilizatsiya elementlari insoniyat tarixining juda uzoq davrlariga borib taqaladi: insoniyat yovvoyilikka qarshi madaniyatni, varvarlikka qarshi sivilizatsiyani yaratdi. Yovvoyilik va varvarlik bir ma’noli tushunchalar emas: yovvoyilik insoniy mohiyatdan begonalashish, nooqilona emas, balki instinktiv ravishda faollik ko‘rsatishdir; varvarlik — mavjud ijtimoiy tartib, me’yor, qoida, qonun va axloqni tan olmaslik, yovuzlik, bosqinchilik va tajovuzkorlik ifodasidir.
Madaniyat — ta’lim-tarbiya bilan, ijtimoiy talablarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lsa, sivilizatsiya davlatning paydo bo‘lishi, jamiyat a’zolarida fukarolik tuyg‘usi, davlat qonunlariga nisbatan hurmat hissining shakllanishi bilan bog‘liqdir. («Sivilizatsiya» atamasining inglizcha «fukarolikka oid» degan ma’noni anglatishi ham bejiz emasdir).
Insoniyat madaniyat vositasida yovvoyilikka qarshi kurashmay turib, odamlarda fukarolik hissini, davlat qonunlari, ijtimoiy tartiblarga hurmat hissini shakllantira olmas, vahshiylikning har qanday ko‘rinishlariga qarshi kurasha olmas edi. Shu boisdan ham, madaniyat sivilizatsiyaga nisbatan ilgariroq vujudga keldi. Xalqlar yuksak madaniyatga erishmay turib, o‘ziga xos sivilizatsiya yarata olmas edilar. Yer yuzidagi barcha xalqlar, katta-kichikligidan qat’i nazar, o‘ziga xos madaniyatga egadir, bunga aslo shubha yo‘q. Lekin barcha xalqlar ham sivilizatsiyaga erishgan emaslar. Arnold Toynbi Yer yuzida hozirgacha atigi o‘n uchta mahalliy (lokal) sivilizatsiya mavjud bo‘lganligini, ulardan faqat sakkiztasigina hozirgacha yashab kelayotganligini ko‘rsatgan edi.
46

Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
Sivilizatsiya taraqqiyotida uch davrni bir-biridan farqlaydilar: 1. agrar bosqich (o‘rta asrlar uchun xos); 2. industrial bosqich (kapitalizm uchun xos);

3. 
   postindustrial bosqich (XX asrning 50 yillaridan boshlandi; fan-texnika revolyutsiyasi, informatsion jamiyat bilan bog‘liq).
   

Sivilizatsiyalar o‘z miqyosiga ko‘ra: jahon sivilizatsiyasi, mintaqa sivilizatsiyasi va milliy sivilizatsiyaga bo‘linishi ham mumkin. Jahon sivilizatsiyasi mintaqaviy va milliy sivilizatsiyalarning o‘zaro ta’siri va uyg‘unlashuvi jarayonida shakllanadi.
Milliy sivilizatsiyalar (xitoy, hind, fransuz, mayya, nemis, rus va boshqalar) buyuk xalqlarning uzoq davom etgan tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllanadi; bunda u yoki bu din, hayot falsafasi, milliy tafakkur va madaniyat muhim rol o‘ynaydi.
Madaniyat va sivilizatsiyaning umumiy va o‘ziga xos jihatlarini belgilashda madaniyat va sivilizatsiyaning muhim elementlarini ajratish muhimdir.
Madaniyatning eng muhim elementlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

1. 
   bilim, tushuncha, tasavvur, qarashlar va ilmiy nazariyalar;
   
2. 
   mazkur bilim, tasavvur, qarashlar, nazariyalarning predmetlashuvi, ro‘yobga chiqishi;
   
3. 
   ana shu jarayonda inson shaxsining shakllanishi va takomillashuvi.
   

Madaniyat elementlarining har biri o‘zaro bog‘liq bo‘lib, inson shaxsining shakllanishi jarayonida madaniyatning insonparvarlik va taraqqiyparvarlik mohiyati to‘laroq namoyon bo‘ladi.
Mavjud ilmiy adabiyotlarda moddiy va ma’naviy madaniyatni bir-biridan farqlash va hatto ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish hollari mavjuddir. Ayrim tadqiqotchilar sivilizatsiyani moddiy madaniyat (texnika, texnologiya) bilan bog‘laydilar. Bizningcha, sivilizatsiyani madaniyatning faqat bir jihati bilangina bog‘lash ancha munozarali va istiqbolga ega emasdir. Zero, madaniyatshunoslikda madaniyatga yaxlit va bir butun ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida qaraladi.
Ilk sivilizatsiyaga xos eng muhim belgilarga quyidagilar kiradi: davlatning paydo bo‘lishi; yozuvning vujudga kelishi; dehqonchilikning hunarmanchilikdan ajralib chiqishi; jamiyatning sinflarga bo‘linishi; shaharlarning paydo bo‘lishi. hozirgi zamon sivilizatsiyasiga xos muhim belgilar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: huquqiy davlatning mavjudligi; davlatlar, xalqlar, ijtimoiy sinflar o‘rtasidagi konfliktlarni umumiy konsensus asosida hal etishga intilish; butun jahon miqyosida ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanganligi; kommunikatsiya tizimining mavjudligi; planetar ong, planetar axloqning
shakllanganligi.
¹ I. A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida... 73—74-b.

47

madaniyatshunOslik asOslaRi

Sivilizatsiya turli tarixiy davr va xalqlar madaniyatining o‘zaro ta’siri, madaniy-tarixiy jarayondagi vorisiylik sifatida vujudga keladi. Madaniyat sivilizatsiyaga nisbatan zamon va zaruriyat nuqtai nazaridan birlamchi, yetakchi va ahamiyatlidir. Sivilizatsiyali taraqqiyotga erishish madaniy-tarixiy rivojlanishning bosh maqsadidir.
Madaniyat sivilizatsiyaga hayot beradigan, uning taraqqiyoti va qismatini belgilaydigan eng muhim omildir. Sivilizatsiyaning yashovchanligi, barqarorligi yoki o‘zgaruvchanligi madaniyatning konkret tarixiy davr sinovlariga qay darajada chidamli bo‘lishiga, davr chaqiriqlariga qanday javob bera olishiga bog‘liqdir.
Turli sivilizatsiyalar bir-biri bilan uchrashgan, bir-biriga zid kelgan davrlarda milliy madaniyat o‘zga madaniyat yutuqlarini zo‘r berib o‘zlashtirishga qodir bo‘lsagina, milliy sivilizatsiya rivojlanishda davom etadi, aks holda inqirozga yuz tutishi mumkin. Bunga Kolumb tomonidan kashf etilgunga qadar (1492) yuksak darajada rivojlangan mayya sivilizatsiyasining yevropaliklar sivilizatsiyasi kirib kelgandan so‘ng, ya’ni XVI asrdan boshlab inqirozga yuz tutganligini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Din insoniyat madaniyatining muhim tarkibiy qismidir. A. Toynbining fikricha, har qanday sivilizatsiya biron-bir dinga tayanadi. Sivilizatsiyalar o‘rtasidagi muhim tafovut va o‘ziga xosliklar, taniqli rus madaniyatshunosi V.
L. Sheynisning fikricha, quyidagi uch mezon bilan belgilanadi: 1) individning guruh va jamiyatdagi holati (shaxsning individuallik darajasi yoki ijtimoiy guruhga qo‘shilganligi); 2) hukmron dunyoqarashda dunyoviy yoki diniy yo‘nalishning ustuvorligi; 3) an’ana va novatorlikka munosabat.
Sharq sivilizatsiyasi individ va jamoaning uzviy birligiga, inson va tabiatning yaxlitligiga asoslanganligi bois sharqlik o‘zini jamoadan, tabiatdan ajrata olmas edi. U tabiatga ona sifatida qarar edi: sharqda tabiatning saxovati keng va cheksiz edi. Sharqlik jamoa fikrini qadrlash, hurmat qilish ruhida tarbiyalanar edi: tabiat ne’matlarini faqat o‘zaro hamkorlikda o‘zlashtirish mumkin edi. Sharq sivilizatsiyasi asosini tashkil etgan hinduizm, buddizm, islom dinlari inson bilan tabiat, inson bilan jamoa o‘rtasidagi munosabatlarni yanada takomillashtirishga xizmat qilar, xristian dini singari jiddiy islohotlar (Reformatsiya)ga duch kelmagan edi.
Sharq sivilizatsiyasi o‘zining uch ming yillik tarixi davomida inqirozlar nimaligini bilmas, barqaror va osoyishta edi. Chunki unda diniy dunyoqarash ilmiy dunyoqarashga nisbatan yetakchi mavqeini egallar edi. ehtimol, shu boisdan ham Sharq sivilizatsiyasida dunyoviy ilm-fan va ilmiy falsafa emas, balki din va diniy falsafa kuchliroq rivojlangan edi.
Yevropa sivilizatsiyasi shaxsning individualligi, uning tadbirkorligi, ijodkorligi, noyob iste’dodiga asoslanar, har bir yevropalik bolalikdan «men» va «men emas»ni farqlash ruhida tarbiyalanar edi. Yevropa sivilizatsiyasi ilm-
48

Birinchi bob. madaniyatning ijtimOiy mOhiyati
fan va texnika taraqqiyotiga, inson aql-zakovatining kuch-qudratiga tayanar va shu tufayli ham uning ravnaqi muqarrar ravishda inqiroz bilan almashinar edi. Natijada O. Shpengler, N. Berdyayev singari yevropalik tadqiqotchilar sivilizatsiyani madaniyatning inqirozi sifatida tavsiflagan edi.
Gap shundaki, yangi zamon Yevropa madaniyati ilm-fan va texnika asosiga qurilgan bo‘lib, olamga hissiy-emotsional emas, balki intellektual-ilmiy asosda yondashishni taqozo etardi. Yevropa sivilizatsiyasi uchun an’analarni asrab- avaylab emas, balki novatorlik, yangilikka intilish xos edi. Shu boisdan ham, u o‘tgan yuz yil davomida bir necha marta inqiroz va taraqqiyot bosqichlarini kechirgan edi.
Mamlakatimiz xalqlari keyingi 100—150 yil mobaynida yevropa xalqlari madaniyatining ilg‘or yutuqlarini o‘zlashtirish orqali milliy madaniyatni yanada takomillashtirish imkoniyatiga ega bo‘ldi. O‘zbekiston o‘zining tabiiy- geografik joylashuviga ko‘ra G‘arb va Sharq sivilizatsiyalarini bir-biri bilan bog‘lab turadigan, ularning ilg‘or yutuqlarini o‘zlashtirish orqali o‘ziga xos madaniyat va sivilizatsiya yaratgan, istiqbolga umid va ishonch bilan qaragan mamlakatdir. O‘zbekistonning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shilib borish tajribasini ilmiy asosda tadqiq etish, sivilizatsiyali taraqqiyotning muhim xususiyatlari va muammolarini ilmiy asosda o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.
Xullas, madaniyat va sivilizatsiya bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan, lekin o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlari va belgilari bilan ajralib turadigan ijtimoiy- tarixiy hodisalardir. Madaniyat insonning sotsial tabiati bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, kishilik jamiyati mavjudligining zarur sharti hisoblanadi. Siviliziatsiyali taraqqiyotga erishish madaniy rivojlanishning noyob, betakror ekanligini anglatadi. Bir milliy madaniyatni boshqasidan ustun qo‘yish nazariy jihatdan xato, amaliy jihatdan zararlidir. Milliy madaniyatlardagi rang-baranglik va o‘ziga xoslik jahon xalqlari madaniyatidagi umumiylikni istisno etmaydi. Turli xalqlar madaniyatidagi umumiylik va mushtaraklikni qadrlash xalqlar va mamlakatlar o‘rtasida tinchlik, hamkorlik, do‘stlik munosabatlari rivojlanishiga, jahon siviliziatsiyasining ravnaq topishiga xizmat qiladi.