O‘zbekistOn Respublikasi Oliy
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MADANIYAT VA JAMIYAT
Madaniyatning insoniyat jamiyati shakllanishi va taraqqiyotidagi rolini to‘g‘ri belgilash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. Afsuski, sovet madaniyatshunosligida bu muhim masala biryoqlama va ko‘p hollarda xato talqin etib kelindi. Tarixga materialistik nuqtai nazardan qarash ijtimoiy borliqni ijtimoiy ongga nisbatan birlamchi deb hisoblash, ijtimoiy borliq asosiga moddiy ne’matlar ishlab chiqarishni qo‘yish, mehnatni madaniyat asosi deb da’vo qilish va boshqalar madaniyatning ijtimoiy taraqqiyot va shaxs hayotidagi o‘rni va rolini to‘g‘ri belgilashga monelik ko‘rsatib keldi. Mustaqillik yillarida shakllangan yangicha siyosiy tafakkur va falsafiy 40 madaniyatshunOslik asOslaRi dunyoqarash madaniyatning jamiyat va shaxs hayotidagi o‘rnini yangicha tushunishga imkon berdi. Madaniyat tushunchasining inson va jamiyat tushunchalari bilan uzviy bog‘liqligi haqida yuqorida aytib o‘tildi. Buyuk fransuz mutafakkiri emil Dyurkgeymning ta’lim berishicha, madaniyat inson ongi va irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda undan ilgari vujudga kelgan va insonga majbur qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Boshqacha qilib aytganda, har bir individ madaniy olamda tug‘iladi, uni o‘zlashtiradi, insoniy sifatlarga ega bo‘ladi (sotsiallashadi) va uning rivojiga muayyan hissa qo‘shadi. Madaniyat, avvalo, insoniyatning ko‘p asrlik bilimlari va tajribalari yig‘indisi sifatida namoyon bo‘ladi. Inson aqlli mavjudot sifatida ko‘p asrlar davomida jamiyat tomonidan yaratilgan bilim, tajriba, ko‘nikma, xulq-atvor me’yorlarini, ya’ni madaniyatni o‘zlashtiradi. U barcha tirik mavjudotlardan farqli o‘laroq butun hayoti davomida sotsiogenetik dasturni amalga oshirishga harakat qiladi. Sotsiogenetik dastur biogenetik dasturdan farqli ravishda avloddan avlodga irsiyat yo‘li bilan o‘tmay digan, ijtimoiy hayot jarayonida tarbiya va ta’lim vositasida o‘zlashti- riladigan xulq-atvor me’yorlari, madaniyat namunalaridir. Axloqiy tarbiyaning butun mazmuni yosh avlodning xatti-harakati, xulq-atvori va faoliyatini tartibga solishdan va uning madaniy ko‘nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. Madaniyat insonni hayvondan, jamiyatni esa tabiatdan farqlaydigan sifatiy belgi, faqat insonga va jamiyatgagina xos bo‘lgan, uning xatti-harakatlari, faoliyati va mehnat mahsulotlarida namoyon bo‘ladigan bilimlar, tajribalar, ko‘nikmalar, me’yorlar majmuasidir. Madaniyat ijtimoiy borliqning zarur sharti va asosidir. U endigina dunyoga kelgan insonga nisbatan tashqi, yot va begona kuch sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Bola ota-bobolar amal qilib kelgan axloqiy me’yorlar, madaniyat namunalarini avvalo ko‘r-ko‘rona taqlid qilish, keyinroq esa, so‘z va tushunchalar orqali tarbiya jarayonida o‘zlashtiradi. Biogenetik dastur ota-onadan irsiyat yo‘li bilan o‘tar ekan, mavjudot sifatida hayot kechirishi va ehtiyojlarini qondirishi (ovqatlanishi, himoyalanishi, zurriyot qoldirishi va h. k. ) uchun muhim vosita, tabiiy qurol bo‘lib xizmat qiladi. Madaniyat namunalari aqlli mavjudot bo‘lgan inson hayotining zarur sharti sifatida endigina dunyoga kelgan chaqaloqning xatti-harakati, xulq-atvoriga uzluksiz tarbiya jarayonida ishontirish yoki majbur qilish yo‘li bilan singdiriladi. Inson mohiyatan o‘zida madaniyat tashuvchi va madaniyat yaratuvchi mavjudotdir. Madaniyat namunalari shaxs, jamiyat va millatning o‘zligini anglashi va namoyon etishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shaxs madaniyati, jamiyat madaniyati, milliy madaniyat — umum bashariy madaniyatning turli darajada namoyon bo‘lishidir. Inson xatti-harakati va xulq-atvorini tartibga solish kishilik jamiyatining |