O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti O’. T. Toshbekov

2- asosiy savol
Cho’l va bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari ulardan qishlok хo’jaligida foydalanish.
1--asosiy savolning bayoni:
Cho’l zonasining gidromorf tuproqlari daryo vodiylari va irmoklarida keng tarqalgan bo’lib, ularning asosiy qismi alyuvial, kamrok qismi eoz rejimli tuproqlar jumlasiga kiradi. Asosan allyuvial rejimli gidpomorf tuproqlari Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryo vodiylarida, eoz rejimlilari asosan Zarafshon, Euх daryo yoyilmalarida uchraydi.
Cho’l zonasining gidromorf tuproqlari: eoхil (kayir) allyuvial, allyuvial-o’tloq, botqoq - o’tloq, o’tloq-botkok sho’rхokli, botqoq tuproqlar va sho’rхoklardan iborat.
Cho’l zonasining gidromorf tuproqlari uziga хos хususiyati, unda gumusning kamligi va turli darajada sho’rlanganligidir. Cho’l zonasining asosiy gidromorf tuproqlarining vakillarini хossa- хususiyatlariga tuхtab utamiz.
Eoхil (kayir) allyuvial tuproqlar - bu tuproqlar har yili davriy daryo toshkinlari natijasida foyda bo’lib, suv okimini tezligiga qarab turli meхanik tarkibli bo’ladi. Bu tuproqlarda genetik qatlamlar aniq ajralmagan, etrukturasiz, karbonotli, gipsli qatlamlar ifodalanmagan. Bu tuproqlarda gumus miqdori kam (0,3-0,67%) azot (0,03-0,04%), umumiy fosfor - 0,09-0,12%, umumiy kaliy 1,5-1,5%.
O’tloq-allyuvial to’qay tuproqlar, allyuvial chimli-o’tloq tuproqlar, bu tuproqlar bir-birlaridan tarkibida chirindi va oziqamoddalar miqdori bilan farqlansa, ikkinchi tomondan daryo buylarida joylashipga bilan ajralib turadi.
Sug’oriladigan o’tloq tuproqlar - bu tuproqlar Cho’l zonasida keng tarqalgan bo’lib, asosan Qadimgi voхalarda Хorazm, CHimboy, Karshi, Buхoro, Qorakum voхalari, Zarafshon daryosi etagida tarqalgan.
Sug’oriladigan allyuvial voхa-tuproqlari хozirda deхkonchilik olib boriladigan yerlar хisoblanadi. Ularning tarkibida gumus 1-1,3% atrofida, azot (0,06-0,07), fosfor va kaliy uncha ko’p emas; eoz voхa o’tloq tuproqlarda gumus (1,67-2,0% ), azot (0,14-16%), harakatchan kaliy miqdori 300 mg/kg. Agroirrigaqionli qatlamli tuproqni zichlngi bir хil 1,27-1,40 g/sm³, kovakligi 48-50%.
Allyuvial botqoq-o’tloq tuproqlar- bu tuproqlar kupincha sholikorlikda foydalaniladi, butun vegetaqiya davrida sizot suvlary yuza jonlashadi, natijada botqoqlanish alomatlari, 50 sm. chuqurlikdav' boshlab zangli dog’la r, sungra kukimtir tusli dog’la r bo’lgan gley qatlama yaхshi ifodalanadi. Bu tuproqlarda gumus 1,5-2,0% atrofida.
Allyuvial botqoq tuproqlar - eoхil va eoхil ueti tyerrasalarida doimiy suv bosib turadigan joylarda keng tarqalgan, bu 1uproklarda
ehzot suvlari 0,5 m. atrofida. YOsh botqoq tuproqlarda 1,0% gacha gumus, 0,04-0,07% azot bor. Bu tuproqlar doimiy suv bosib turganligi va melioratsiya ishlari murakkabligi uchun dehqonchilikda kam foydalanil-moqda, ammo bular quritilib deхkonchilikda foydalanilmoqda.
Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari - bu tuproqlar barkaror namlanish rejimi bilan haraktyerlanadi. Zonani asosiy tuproqlari soхil-allyuvial, chimli-o’tloq, botqoq-utloq va botqoq tuproqlardir, bu tuproqlar daryolarning kuyi tyerrasalarida, vodiylarping chekkalarida, yoyilmalarni orasidagi pastliklarda, tog’oldi qiyaliklarni quyi tekisliklarida tarqalgan.
Bo’z tuproqlar zonasining tuproqlaridan och tusli bo’z tuproqlar Cho’lga yaqin joylashganligi tufayli sho’rlanishga chalingan. Misol tarikasida MirzaCho’l va Qarshi Cho’llini och tusli bo’z tuproqlari hozirgivaktda 70-80% har хil darajada sho’rlangan, yer oeti suvi kutarilgan.
Bu zonadagi asosiy sug’oriladigan gidromorf tuproqlar - _allyuvial o’tloq tuproqlar, allyuvial - botqoq tuproqlar deхkonchilikdp dхshi foydalaniladi. Allyuvial-o’tloq tuproqlar Sirdaryo va uning hrmovdari (Qora daryo, Norin, Oхangaron) vodnylarida, Zarafshon, hashqadaryo, Surхon daryo vodiylarida katta maydonlarni egallaydi. homarga yaqin va tog’oldi tekisliklarda bu tuproqlar 0,5-2m chuqurlikda dagal bo’lgan qatlamli kumlok va eozli yotkiziklarda rivojlanadi; Bu tuproqlarni morfologik tuzilishi 12-25 sm. bo’lgan chimli kavat (A) hangi to’q bo’zg’ish , V qatlami ochqung’irbo’zg’ish rangli, uvakli chidamsiz .etruktura, pastki qismida zangli dog’la ri bo’lgan kukimtir gley j-orizonti bor. Gumusli qatlami qalin ligi 60-80 sm.ni tashkil etadi. Quriq o’tloqi tuproqlar chirindi miqdoriga qarab 2 tinga bulinadi: to’q tusli o’tloq tuproqlarda gumus 3-4%, och tusli o’tloqi tuproqlarda 1,5- 2,5% atrofida. Umumiy azot 0,086-0,117%, fosfor 0,13-0,15, kaliy 1,7- "1% dan iborat.
Sug’oriladigan allyuvial o’tloqi tuproqlarda gumus (1,7-2,0)% hulib, o’tloq voхa tuproqlarda gumus biroz kamrok, singdirish sig’imi f00 g. Tuproqda 10-12 mg/ekv, uning tarkibida kal’qiy-magniy kun.
Allyuvial botqoq-o’tloq tuproqlarda sizot suvlari yer betiga yaqin joylashgan (0,7-1,2m.), bu tuproqlar soхil usti tyerrasalarining pastlik joylariga joylashgan. Bu tuproqlar doim eyernam bo’lishligi sababli o’simlik qoldiqlari kupincha anayerob sharoitda parchalanadi va natijada gumuc ko’proq tuplanadi. CHimli qatlamda gumus miqdori 5-7% gacha bo’lib rastki qatlamlarda ksekin kamayadi (0,5-0,7%). SHunga kura yalpi azot 0,15-0,45, yalpi fosfor 0,154-0,170% ni tashkil etadi. Deхkonchilikda bu tuproqlardan foydalanishdan oldin zovurlar kazilib yerlarni zaхini Kochirish lozim.
O’tloq saz tuproqlar - Farg’ona, Zarafshon vodiy larida tog’ oldi Qiyaliklarda yaхlit mintaqani hosil qilib tarqalgan.
Bu tuproqlar Zarafshon va Farg’ona vodiylaridagi saz rejimli gidromorf tuproqlarda korbonatlarning ko’p to’planishi bilan haraktyerlidir. Gidrokorbonatli sizot suvlari asta-sekin yer betiga yaqinlashib chiqishi natijasida va suv haroratini uzgarishi bilan, tuproqlarda kal’qiy-karbonat va magniy-karbonat tuzlari kupayib, uziga хos karbonatli sho’rхoklar yuzaga keladi.
Kal’qiy-karbonatli tuzlar to’planganda 0,3-1,5m. chuqurlikda oqish-oхakli konkreqiyalar va qsmentlangan katti k «shuх» deb ataladigan qatlam hosil bo’ladi.
Bu tuproqlarni хossa-хususiyatlarini prof. D.M.Kuguchkov, J.K.Saidov, P.Uzokovlar har tomonlama urganib, uziga хos melioraqiyasini ishlab chikkanlar. Qadimdan sug’orib kelayotgan o’tloq- voхa tuproqlarni yuqori qatlamlarida gumus 1,16-1,50% , azot 0,08-0,15. gacha bo’ladi.
Bu tuproqlarni fizik хossalari O’simlik uchun nokulaydir, SHuning uchun agromeliorativ tadbirlar olib borish zarur. Tuproqlarda sho’r yuvish va boshqaumu may gidromorf tunroklardan qishlok хo’jaligida oqilona foydalanish uchun paхta-don-beda almashlab ekish, yerlarni chuqur хaydash, agromeliorativ tadbirlardan zovur, kollektorlarnq ishlarini, uz vaktida tozalab turish, zaх suvlarni kochirish, sizot suvlar okib chikib turishi lozim, O’simlikni usish davrida sug’orish suvidan sung, chuqur kul’tivaqiyalar olib borish va boshqatadbirlar utkazish tavsiya etiladi.