Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
6.3.3. Shaxsiy fazilatlarning kasb tanlashdagi roli
Oʻspirinlarning bilish jarayonlari va temperament xususiyatlarini hisobga 
olgan holda kasbga yoʻllash maqsadga muvofiq. 
Sezgilar deganda, moddiy dunyodagi narsalarning ayrim xossalari va 
hodisalar insonning sezgi organlariga ta’sir etib, muayyan tanlovdan 
(seleksiyadan) oʻtgandan keyin uning ongida aks ettirilishi tushuniladi. 
Boshqacha soʻz bilan aytganda, sezgi insonlarning tashqi ta’sirini qabul qilish 
qobiliyati va shunday ta’sirdan olingan his – tuygʻu, bilish jarayonining sodda 

---

330 
va boshlangʻich shakli, bosqichi hisoblanadi. Sezgilar uch guruhga boʻlib 
oʻrganiladi:
 
1)
 
koʻrish, hid bilish, tam sezish, tuyush ekstroretseptiv sezgilar; 
2)
 
organik sezgilar, ya’ni ichki organlarning faoliyati toʻgʻrisida 
xabar berib turuvchi – interoretseptiv sezgilar; 
3)
 
kinestetik (harakat), muvozanat, tebranish (vibratsiya) – 
propriotseptiv sezgilar. 
Sezgirlik
deganda, sezish qobiliyatining yuksak darajada rivojlanganligi 
tushuniladi. Kasb tanlashda shaxsning sezgirlig muhim rol oʻynaydi. Havo 
musaffo paytda koʻzimiz 25 kilometr masofadagi shamning yorugʻini ilgʻaydi. 
Buyumning ogʻirligiga atigi 3-4 gramm qoʻshilishi bilan sezgi organlarimiz 
ogʻirlik oʻzgarganligini seza oladi. Sezgi organlarining farq sezish chegarasi 
yorugʻlik uchun – qoʻzgʻalish (ta’sir)ning yuzdan bir, tovush uchun – oʻndan 
bir, bosim uchun – uchdan bir birligiga teng. Insonning koʻzi yarim millionga 
yaqin rang – tusni ajrata oladi. Bundan chiqadigan asosiy xulosa shundan 
iboratki, farqni sezish chegarasining past yoki yuqori boʻlishi koʻpchilik kasb – 
hunarlar uchun muhim ahamiyatga ega. 
Sezgi organlarining atrof – muhitdagi oʻzgarishlarga moslashuvchanlik 
qobiliyati nihoyatda kuchli. Masalan, koʻzning yorugʻlik nurlariga nisbatan 
sezgirlik darajasi 200000 (ikki yuz ming) baravar orttirishi, binobarin, koʻz 
qorachigʻi 17 baravar kattalashishi mumkin. Odatda har qaysi shaxsning sezish 
qobiliyati har xil darajada rivojlangan boʻladi. 
Sezgirlik shaxsning muhim xususiyatlaridan biri boʻlib, ma’lum faoliyat 
turi bilan shugʻullanish sezgirlikni oshiradi. Buning uchun inson muntazam 
ravishda mashq qilishi va mashq jarayonida sezgirlikka nisbatan talabni oshira 
borishi, ishda sustlikka yoʻl qoʻymaslik zarur. Oʻspirinlarning rugʻiy tetikligini, 
jismoniy faolligini oshirish, mehnatga, kasb – hunarga qiziqtirish ularning 
sezgirligi, ziyrakligini oshirish garovidir. 
Ayni paytda sezgi organlariga ta’sir etayotgan ob’yektni mavjudod, narsa 
va hodisalarning inson ongidagi in’ikosi idrok deb ataladi. Verbal va noverbal 
xususiyatlari bilan boshqa bilish jarayonlaridan farqlanadi. Idrok voqelikni aks 

---

331 
ettirishning sezgiga nisbatan yuksak shakli boʻlib, hodisalar, narsalar va 
ob’yektlarning yaxlit obrazini yaratadi. 
Oʻspirinlarni oʻqishi, mehnat faoliyati, muomala jarayoni, kasb tanlashi 
uchun fazo va vaqtni idrok qilishning katta ahamiyati bor. Har qanday kasb – 
hunar, ixtisos va mutaxassislik uchun ish sur’ati, vaqt, ish qurollari, 
vositalarining fazoda qanday joylashganligini aniq bilish talab qilinadi. Shaxsan 
kasbga yoʻllashda uning olamni idrok qilish imkoniyatidan iborat fazilati va 
kuzatuvchanligi alohida rol oʻynaydi. Ba’zi birovlar moddiy narsalarga nisbatan 
kuzatuvchan boʻlsa, boshqalar psixologik jihatdan kuzatuvchandir. Shaxsning 
atrov muhitdagi narsa va hodisalar haqida chuqur fikr yurita bilishi uning 
idroklilik darajasiga bogʻliq boʻlib, bu fazilat kasb tanlashda juda asqotadi. 
Biror kimsa, narsa yoki hodisa haqidagi taassurotni esda saqlab, eslab 
qolish va keyinchalik esga tushirish, reproduktiv va produktiv holatni aks 
ettirish qobiliyati – 
xotira 
deb ataladi. Xotiraning hayot, faoliyat, muomala va 
xulq – atvor jarayonlarini aks ettirish qobiliyati muhim hislatdir. 
Xarakat xotirasi 
(harakatni eslab qolish, esga tushirish, esda saqlash, 
tanish, eslash, takrorlash), 
emotsional xotira
(his – tuygʻular bilan aloqador 
emotsional kechinmalarning voqelik bilan uygʻunligi), 
tasavvur xotirasi
(buyumlarning koʻrinishi, shakli, qiyofasini eslab qolish va esga tushirish), 
soʻz 
– mantiq xotirasi
(soʻzlar va nutq bilan uzviy bogʻliq boʻlgan fikrlarni eslab 
qolish hamda esga tushirish) va boshqalar farq qilinadi. 
Bundan tashqari, xotira faoliyatning maqsadiga qarab ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz eslab qolish va esda saqlash, muddatiga qarab – qisqa muddatli, uzoq 
muddatli, operativ va boshqa xotira degan turlarga ham ajratiladi. Xotira oʻz 
navbatida koʻrgazmali, obrazli, soʻz – mantiq, abstrakt, harakatli va oraliq 
tiplarga ham ajratilib oʻrganiladi. 
Yoshlarni kasbga yoʻllashda ularning xotirasidagi shaxsiy farqlarni 
hisobga olish maqsadga muvofiq. Oʻquv materiallarining turli tumanligi xotirani 
oʻtkirlashtirish, rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratadi. Chunki, kasb – 
hunarning xilma – xilligi xotiraning oʻtkirligini talab qiladi. 
Xotiraning hamma turlari, oʻziga xos jihatlari kasb – hunar, ixtisos, 
mutaxassislik tanlashda, turli – tuman kasblar toʻgʻrisidagi ma’lumot 

---

332 
axborotlarni oʻzlashtirish, eslab qolish va keyinchalik esga tushirishda juda 
muhim rol oʻynaydi. Biroq, ixtisosni egallash uchun xotiraning yuqorida 
ta’riflab berilgan turlaridan birortasi albatta kerak boʻlib qoladi. Bu esa, oʻz 
navbatida ishning samarali bajarilishini ta’minlaydi. 
Aqliy mehnat bilan shugʻullanuvchilarning xotirasi ayniqsa oʻtkir boʻlishi 
lozim. Tafakkur voqelikning miyada bevosita zuhur etilgan mavhum va 
umumlashtirilgan in’ikosi boʻlib, insonning olam haqidagi bilimining asosiy 
manbai boʻlgan sezgilari, idroki va tasavvurlari hamda amaliy faoliyati bilan 
bogʻliqdir. Tafakkur shaxsni bilimlar tizimi bilan qurollantiradi, qudratli tabiat 
kuchlarini oʻziga boʻysundirish uchun imkon tugʻdiradi. Barcha bilimlar fikr 
yuritish yoʻli bilan oʻzlashtiriladi. Bilimlarni anglash natijasida tushunchalar, 
mulohazalar va xulosalar kelib chiqadi. Inson fikrlash, mulohaza yuritish, ijodiy 
izlanish natijasida muammolar va muammoli vaziyatlar hal qilinadi, yangilik 
yaratadi, ijod (kreatsiya) qiladi. 
Aqliy qobiliyat insonga xos yuksak fazilat boʻlib, muayyan operatsiyalar, 
xatti – harakatlar yordami bilan roʻyobga chiqadi. Inson mehnat faoliyatining 
barcha sohalarida oʻzining aqliy qobiliyatidan samarali foydalanmogʻi lozim. 
Oʻspirinlarning fikr yuritish qobiliyatini aniqlovchi muhim mezonlardan 
biri muammoli vaziyatdir. Ta’lim jarayonida oʻquvchilarni yoki talabalarni 
muammoli vaziyatni, topshiriqni echishga oʻrgatish ularning bu aqliy 
qobiliyatini rivojlantirishga katta yordam beradi. Buning uchun talabalarga 
muammoli, jumboqli topshiriqni yechish bosqichlarini ta’riflab berish joiz. 
Bunda qoʻyiladigan muammoning mohiyati tushuntiriladi, uni echish usullari, 
vositalari qidiriladi, tanlangan usul hamda vositalardan foydalanib muammo 
echiladi, uning toʻgʻri echilganligi tekshiriladi va hokazo. 
Ta’lim oldiga qoʻyilgan maqsadga erishish uchun bir element ortiqcha 
berilgan yoki biror sharti yetishmaydigan, yo boʻlmasa oʻzaro mantiqan 
bogʻlanmagan topshiriq hamda masalalardan muammo sifatida foydalanilsa juda 
qimmatli natija olinadi. Qoʻyilgan muammoning kasb – hunarga aloqador 
boʻlgani ma’qul. Muammoni hal qilishda tafakkurning mustaqilligi, ixchamligi, 
tezligi, mantiqiyligi, izchilligi, oʻtkirligi, teranligi, mahsuldorligi juda katta 
ahamiyatga ega. 

---

333 
Xullas, tafakkurning hozirgacha foydalanilayotgan imkoniyatlarini zudlik 
bilan ishga solish kasb tanlash samarasini oshirish ishiga xizmat qilishga 
ishonchimiz komil.