Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
260 V BOB. YОSH DAVRLARNING TURLI BOSQICHLARIDA KASBIY OʻZLIKNI ANGLASH 5.1. Ilk oʻspirinlik davrining psixik xususiyatlari Ilk oʻspirinlik davri “kamolot boʻsagʻasi” deb ta’riflanadi. Bu kamolot bosqichi fiziologik, psixologik va ijtimoiy chegaralarni oʻz ichiga oladi. Psixologiya fani oʻspirinlik muammosini kompleks oʻrganishni da’vat etadi. Bu juda qiyin masala, chunki psixofiziologik taraqqiyot sur’ati bilan uning bosqichlari ijtimoiy etilish muddati bilan hamma vaqt ham toʻgʻri kelavermaydi. Akseleratsiya natijasida bugungi ilk oʻspirinlarning taraqqiyoti avvalgi avlodlarga nisbatan oʻrtacha ikki – uch yil avval etilmoqda. Fiziologlar bu jarayonni 2 – darajali jinsiy belgilarning paydo boʻlishiga qarab, 3 ta bosqichga ajratadilar: 1- bosqich – prepubertat; 2- bosqich – pubertat; 3- bosqich – postpubertat. Yosh psixologiyasi oʻspirinlikning yoshini 1 – 2 bosqichlar bilan bogʻlab kelar edi. Akseleratsiya munosabati bilan oʻspirinlik yoshining chegarasi endi 15-16dan 18 yoshgacha boʻlmoqda. Demak, oʻspirinlik ham oldin boshlanadi. Lekin, bu taraqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan oʻrni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qator boshqa faktorlar ijtimoiy sharoitlarga bogʻliqdir. Ilk oʻspirinlik yoshidagi bolalar bu 14-15 yoshdan 17-18 yoshgacha boʻlgan akademik litsey va kasb – hunar kollejlari oʻquvchilaridir. Boʻyning oʻsishi oʻspirin qizlarda 15-16 yoshgacha, oʻgʻil bolalarda 17-18 yoshgacha davom etadi. Bu yoshda muskullar kuchi tez oʻsadi. Masalan, 18 yoshli bola muskul kuchi 12 yoshli bolaga nisbatan 2 baravarkoʻp boʻladi. Jismoniy taraqqiyo, asosan, toʻgʻri ovqatlanish rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shugʻullanishga koʻp jihatdan bogʻliq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu yoshdagi koʻpchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi) davrda boʻladilar. Bularning jismoniy rivojlanishi katta yoshdagi odamning jismoniy rivojlanishidan kam farq qiladi. Boʻyning va organizmning notekis oʻsishi va 261 rivojlanish davri tugallanadi, hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekis davri boshlanadi. Oʻspirinlik yoshida jismoniy sifatlar (boʻy, ogʻirlik) nisbatan barqaror darajaga etgan boʻladi. Shuningdek, muskul kuchi va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Koʻkrak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar qattiqlashadi, toʻqimalar va a’zolarning shakllanishi va fuksional taraqqiyoti tugallanadi. Odatda, bu yoshda yurak va qon tomirlarning rivojlanishida oʻsmirlarga xos boʻlgan notekislik endi tekislashadi, qon bosimi baravarlashadi, ichki sekretsiya bezlari bir me’yorda ishlay boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi oʻzgarishlar ma’lum boʻlib qoladi. Lekin, bu oʻzgarishlar miya massasining ortishi hisobiga emas, balki miyaning ichki hujayralari tuzilishining murakkablashuvi hisobiga roʻy beradi. Bosh miya poʻstining qismlarida assotsiativ toʻqimalarning miqdori koʻpayadi. Natijada oʻqish va mehnat jarayonida katta (yarim sharlar) qatlamining analistik – sintetik faoliyati murakkablashadi. Ilk oʻspirinlik davrini ikkinchi oʻtish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi oʻtish davri koʻproq bolalikka yaqin boʻlsa, ikkinchi oʻtish davrida boʻlgan oʻspirin koʻproq yoshlik davriga yaqindir va shu jihatdan oʻrganiladi hamda tadqiq etiladi. Ilk oʻspirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlanishi (oʻrta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi) bilan xarakterlanadi. Hayotdagi bu oʻzgarishlar ilk oʻspirinning shaxsiga, oʻz – oʻzini anglashiga ta’sir koʻrsatadi. Oʻsmirlardan farqli oʻlaroq ilk oʻspirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishtirok etadilar. Ilk oʻspirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning unga munosabatlari ham oʻzgaradi. Kattalar oʻsmirga koʻproq bola deb qarasalar, ilk oʻspirin yoshdagilarga katta odamdek munosabatda boʻladilar. Ilk oʻspirinlar hayotda oʻz oʻrnini topishga nisbatan intilishi anglangan holatda boʻladi. U oʻz hayotiy rejalarini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma’lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha boʻyicha akademik litseylarda oʻqishini davom ettiradi. Oʻspirinlar tanlangan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, lekin asta – sekinlik bilan yangilik va 262 kashfiyotlar qilish uchun ularda bilim va tajriba yetishmayotganligini, buning uchun koʻproq oʻqish va oʻrganishlari kerakligini anglay boshlaydilar. Hayot faoliyati kengaygan sari, oʻspirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham oʻzgarib boradi. Masalan: 16 yoshda pasport oladi; 18 yoshidan faol saylash huquqiga va oila qurish imkoniyatiga ega boʻladi. Oʻspirin jinoiy ishlar uchun javobgar boʻladi. Ba’zi oʻspirinlar bu yoshdan boshlab ishlay boshlaydilar. Kasb tanlash haqida oʻylay boshlaydilar. Lekin, shunga qaramay oʻspirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib qoladi. Oʻspirinlar (16-18 yoshlar) oʻzlarining psixologik xususiyatlari bilan boshqa yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jismoniy hamda aqliy jihatdan voyaga etgan, kamolotga erishgan, dunyoqarashi, oʻz – oʻzini boshqarish kabi etuk insoniy xususiyatlari tarkib topgan boʻladi. Ular vazmin, mulohazali boʻladilar, katta yoshdagilarga hurmat – ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni koʻzlaydigan, kelajak uchun qaygʻuradigan, ota – onalarining yaqin yordamchisiga aylanadilar. Oʻquv faoliyati oʻspirinning asosiy faoliyati boʻlib qolaveradi, oʻqishga nisbatan oʻsmirlik yoshiga qaraganda oʻspirinlikda bir muncha yuqoriroq boʻladi. Mustaqil hayotga tayyorgarligini oʻz – oʻzini anglashi bilan bogʻliq motivlar bu davrda yetakchi oʻrinni egallaydi. 263 Motivlar tizimida jamiyatning toʻlaqonli a’zosi boʻlishga intilish, insonlarga naf keltirish kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda oʻspirinlarning kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga koʻra fanlarga nisbatan qiziqishlari oʻzgaradi. Oʻspirinning fanlarga hamda shu fan oʻqituvchilariga nisbatan munosabati oʻzgaradi. Oʻspirinlik davrida oʻzi koʻzlagan maqsadlariga erishishga asoslangan motivlar birinchi oʻringa koʻtariladi. Oʻsmirlar oʻzlarining oʻqishga boʻlgan munosabatlari va ularning oʻqish – oʻrganishga undovchi sabablarni yaxshi anglaydilar. Oʻspirinlik yoshida boshdan kechiriladigan his – tuygʻularning boyligi, xilma – xilligi bilan, hayotning turli tomonlariga emotsional munosabatda boʻlishi bilan ajralib turadi. Axloqiy va ijtimoiy, siyosiy hislarning rivojlanishi ayniqsa xarakterlidir. Ular odatda muayyan axloqiy talablar bilan oʻzaro toʻgʻri munosabatda boʻladilar. Boshdan kechirgan his – tuygʻularni anglab etish mahorati ham rivojlanadi. Oʻspirinlik yoshida oʻquvchilarda oʻrtoqlik hissining rivoj topishi xarakterlidir. Rossiya psixologlari I.V. Straxov bilan A.L. Shnirman tadqiqotlarning koʻrsatishicha, oʻspirinlik yoshidagi doʻstlik, oʻsmirlik yoshidagi doʻstlikdan ba’zi bir xususiyatlari bilan farq qiladi. Oʻspirinlarda doʻstlik motivlari ancha chuqurroq boʻladi. Bularda oshkoralik, oʻzaro ishonch, talabchanlik, sadoqat, birgalikda doimiy yordam koʻrsatish, kamchiliklarni tuzatish, doʻstiga yordam berish, oʻzaro hurmat, bir – birini tushunish va hokazo. Doʻstlik hissi ancha sermazmun boʻlib, qiziqishlar faoliyatning keng doirasini qamrab oladi. Doʻstlik emotsional boʻlib, doʻsti kechirayotgan hislarga javob bera olish qobiliyatiga ega boʻladi. Oʻspirinlik yoshidagi doʻstlik koʻpincha butun umr boʻyi davom etadi. Oʻrtoqlik munosabatlari jamoani jipslashtirishga yordam beradi, uning hayotiy faoliyatini oshiradi. Yoningda oʻrtogʻing borligini his qilishning oʻziyoq qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Oʻspirinlar doʻstlik, samimiylik, emotsional sofdillik kabi hislatlarni birinchi oʻringa qoʻyishadi. Doʻstlar bir – birlari bilan yuraklarini boʻshatadilar. Doʻstlarga samimiy mehribonlik shaxsining reflektivlik darajasiga hamda uning emotsional hayot 264 xususiyatlariga bogʻliqdir. Oʻspirin hamma vaqt rostgoʻy, samimiy boʻlishni istaydi. Oʻspirinlik yoshida alohida bir his – sevgi paydo boʻladi. Bu oʻspirinning emotsional hayotida yangi bir holat hisoblanadi. Oʻspirinlik sevgisi sof, pokiza, begʻubor, xilma – xil kechinmalarga boy, yoqimli, hayolga berilish va samimiyat belgilariga ega boʻladi. Yigit va qizlarning sevgini boshdan kechirishida bir – birlarini hurmat qilish, doʻstlik, oʻzaro yordam, bir – birini tushunish kabi hislatlar xarakterli boʻlib, ular bir – birlaridagi yuksak ma’naviy sifatlarni qadrlaydilar. Yigit va qiz bolalar oʻrtaisdagi munosabatlar oʻspirinlik yoshida faollashgan boʻladi. Oʻrtoqlariga nisbatan munosabatlar doirasi kengayadi, ayniqsa qizlarda aralash doʻstlik extiyojlari kengayadi. Bolalarga xos 16 – 17 yoshlarda birinchi jinsiy moyillik va sevgi extiyojlari koʻrina boshlaydi. Ikki jins oʻrtasidagi oʻzaro munosabat masalasi asosiy muammolaridan biri boʻlib hisoblanadi. Oʻspirinlarda sevgi hissi bir qancha holatlarga bogʻliq. Birinchidan – jinsiy etilish; ikkinchidan – ishonadigan, suyanadigan va har qanday nozik masalalar boʻyicha gaplashish mumkin boʻlgan doʻstga extiyoj; uchinchidan – bu tabiiy insoniy extiyoj hisoblanib, inson koʻpincha oʻzini yolgʻiz his qilganida kuchli emotsional bogʻliqlikka intiladi. Tadqiqotlarning koʻrsatishicha bunday tuygʻu kuchaygan shaklda birinchi bor ilk oʻspirinlik davrida yuzaga keladi. Ilk oʻspirinlar yolgʻiz boʻlishni istmaganlari uchun oʻzlari faol ravishda oʻzaro yaqin muloqot, bir – birlari bilan intim munosabatni izlaydilar. Ba’zan oʻspirinlar bu hislarga shunchalik berilib ketadilarki, boshqa narsalar mavjudligi haqida mutlaqo unutib qoʻyadilar. Bu davrda oʻspirinlarda sevish mumkin boʻlgan qiz yoki yigit ideali paydo boʻladi va koʻp yillar davrida bu ideal saqlanib turadi. Oʻspirinlar tasavvuridagi ideal kimnidir yoqtirishiga, sevishiga turtki boʻladi. Oʻspirinlarning ideal obrazlari ba’zan real boʻlmaydi, ya’ni ular hech kimni “unga” oʻxshatmaydilar. Bu esa ularda ishonchsizlik hamda yolgʻizlik hissini ham yuzaga keltirishi mumkin. Ilk oʻspirinlarga shu mavzuda badiiy adabiyotlar oʻqish, kinofilmlar, teatrlar tomosha qilishni tavsiya etish hamda yoshi ulugʻ kishilar bila suhbatlar oʻtkazish, ularga oʻzlarini kelgusi hayotlarini oʻzlariga mos turmush oʻrtoqlar topish masalasiga jiddiyroq yondashishlariga yordam beradi. |