Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
5.2.2. Talabalarning tafakkurining xususiyatlari 
Talabalik yillarida yoshlar biologik jihatdan barkamollik, ijtimoiy nuqtai 
nazardan yetuklik, jismoniy baquvvatlik bosqichiga koʻtariladi. Ammo ilk 
oʻspirinlik (16 – 17 yoshli) ning ayrim bolalarga xos hulq – atvorning tashqi 
ifodalari, romantikasi ma’lum davrgacha oʻz ta’sirini oʻtkazib turadi. Oliy 
maktabdagi dastlabki sinov (birinchi sessiya) davridayoq talaba turmush faqat 
romantikadan iborat emasligiga, balki izlanish, irodaviy zoʻr berish, aqliy 
mehnat zahmati orqali ezgu niyatga yetishish mumkinligiga iqror boʻladi. 
Favquloddagi taasurotlardan, ijtimoiy sinovdan keyin oʻqishga, turmushga, 
insonlarga nisbatan munosabati jiddiy ravishda oʻzgaradi, narsa va hodisalarga, 
ijtimoiy holatlarga voyaga yetgan katta kishilardek muomala qilish, voqelikni 
toʻgʻri, oqilona (adekvat) aks ettirishga, tushunib yetishga harakat qiladi.
Yuqori sinf oʻquvchisi davrida vujudga kela boshlagan tafakkurning 
mustaqillik, teranli, ixchamlik, tashabbuskorlik, tanqidiy sifatlari kun sayin 
takomillashib, yangi – yangi belgi va alomatlar bilan boyib boradi. Talabalarda 
oʻz – oʻzini nazorat qilish, oʻz – oʻzini baholash, oʻz – oʻzini anglash, oʻz – 
oʻzini boshqarish kabi aql – zakovatning muhim jihatlari taraqqiyotning yangi 
yuksak bosqichiga koʻtariladi. Talabalarda tafakkurning rivojlanishida, ilmiy 
dunyoqarashning umumta’limiy va ijtimoiy fanlar, jumladan, tarix, falsafa, 
mantiq, iqtisodiy nazariya asoslari, madaniyatshunoslik, adabiyot, etika, 
estetika, psixologiya, pedagogika kabi oʻquv predmetlari muhim rol oʻynaydi. 
Talabalar tafakkuri, asosan, oʻqish, amaliy mashgʻulot va mustaqil bilim olish 
faoliyatlarida jadal va uzluksiz ravishda rivojlanadi. Goho ma’ruza jarayoni 
ulardan reproduktiv (oʻzlashtirilgan bilimlarga asoslanuvchi) tafakkurni taqozo 
etsa ham, lekin seminar mashgʻulotlari, mustaqil topshiriqlar, laboratoriya 
praktikumi produktiv (ijodiy) fikr yuritish faoliyatini talab qiladi. Har ikkala 
ta’lim shakli ham talabalar aqliy mehnati, maqsadga yoʻnaltirilgan va 
muvofiqlashtirilgan diqqati yordami bilan amalga oshadi. 

---

281 
Oliy maktabda mustaqil ishlarning barchasi: konspekt tuzish, referat, 
annotasiya, tezis, seminarga hozirlik, kurs va diplom ishlari talabadan 
mustaqillikni, ijodiy yondashishni, (kreativlikni) muammoli holatni, murakkab 
pedagogik holatni, murakkab pedagogik vaziyatni hal qilishni taqozo qiladi. 
Davlat oʻquv rejasida koʻrsatilgan, dasturda koʻzda tutilgan materiallar ilmiy 
ma’lumotlarni oʻzlashtirish bilim – saviyani kengaytirish bilan qanoat hosil 
qilmasdan, balki ularni tushunish, anglab yetishni talab qiladi, bu esa bevosita 
tafakkurning funksiyasidir. Xotira bisotidagi bilimlarni izchil ravishda tartibga 
keltirish, esga tushirish, ular ichidan eng muhim jihatlarni ajtatish, oʻzaro 
taqqoslash, turkumlarga kiritish, umumlashtirish bilish jarayonining aqliy yoʻli 
bilan, ya’ni tafakkur yordamida amalga oshiriladi. 
Ijtimoiy – falsafiy kurslarni oʻrganish davomida moddiy borliqdagi narsa 
va hodisalar oʻrtasidagi murakkab ichki bogʻlanishlar, aloqalar va ijtimoiy 
turmush qonuniyatlari yuzasidan chuqur nazariy metodologik, ilmiy – uslubiy 
xususiyatdagi bilimlar oʻzlashtiriladi. Ayniqsa ushbu davrda diskursiv (ijodiyot 
va haqiqat mezoni uchun bahsda yuzaga keluvchi) tafakkur turi talaba uchun 
omilkor aql – zakovat quroli vazifasini bajaradi. 
Ta’lim jarayonida fikr yuritish operasiyalaridan unumli foydalanish 
evaziga har qanday murakkab bilimlarni egallash imkoniyati vujudga keladi. 
Talabalar tafakkur shakllari (tushuncha, hukm, xulosa chiqarish) ning funksional 
va operatsional jihatlari bilan yaqindan tanishadilar, shuningdek ulardan 
mustaqil foydalanish uchun barcha intellektual rezervlarini ( aqliy zahiralarini) 
ishga solishga harakat qiladilar. Hukm chiqarishning barcha ( yakka, umumiy, 
ziddiyatli, faraziy, inkor) koʻrinishlardan oʻquv va mustaqil bilim olish 
faoliyatlarda foydalanish shart – sharoitlari tugʻiladi. Xulosa chiqarishning 
induktiv (xususiydan umumiyga fikrning yoʻnalganligi) va deduktiv 
(umumiydan hususiy hollarga fikrning qaratilganligi) yoʻllaridan muayyan 
tarzda bilish faoliyatida qoʻllashga intiladilar. Tushunchalar (yakka, umumiy, 
xususiy, yaqqol, mavhum, toʻplanma) mohiyatini anglagan holda ma’lumotlarni 
egallash bilimlarni barqarorligini ta’minlaydi. Bu narsalarning barchasi 
tafakkurni rivojlantirishga oʻz ta’sirini oʻtkazadi.

---

282 
Oliy ta’lim uzluksiz ravishda ijodiy tafakkurni talab qiladigan, muammoli 
xususiyatdagi topshiriq va masalalar tizimidan iboratdir. Har bir ma’ruza, 
seminar mashgʻuloti, mustaqil topshiriqlar, hatto laboratoriya ishlari ham 
muammoli vaziyat, holatning tarkibiy qismlaridan tuzilgan boʻladi. Ularni hal 
qilish (yechish, bajarish) ijodiy izlanishni vujudga keltiradi. Chunki, muammoli 
holatgacha davr, muammoli vaziyatdan keyingi aqliy jarayonlar ham talabadan 
ijodiy qidiruv, tadqiqot faoliyatini taqozo etadi. Topshiriqni mustaqil bajarish 
talabalardan tafakkur operatsiyalari (analiz, sintez, taqqoslash, solishtirish, 
yaqqollash, 
mavhumlashtirish, 
guruhlash, 
turkumlash, 
umumlashtirish, 
sistemalashtirish) va shakllaridan (tushuncha, xukm, xulosa chiqarishdan) 
foydalanishni talab qiladi. 
Talabalarni oʻquv faoliyati yoki ta’limiy usullar bilan tanishtirish tafakkur 
rivojida alohida ahamiyat kasb etadi. Jumladan tushunchalarga (holatlarga) turli 
nuqtai nazardan qarash usulini talabalarda tarkib toptirish va uni sharoitga 
(vaziyatga) koʻchirishga oʻrgatish yuqori koʻrsatkichlar beradi. Shuni alohida 
ta’kidlab oʻtish kerakki, odatda usullarning koʻchishini “birdaniga”, asta – sekin, 
“buzib – tuzatib”, qayta qurish, tarkibini yangidan tuzish, koʻrgazmali 
materialdan matnli (mantiqiy) materialga oʻtishi kabi koʻrinishlari mavjuddir. 
Talabalarda oʻquv faoliyatning usulini tarkib toptirish quyidagicha amalga 
oshiriladi.
Xotira tushunchasini turli nuqtai nazardan qarash mumkin, chunonchi, u
bilish jarayoni, produktiv yoki reproduktiv mnemik (lot. – xotira) faoliyat, 
amaliyotga zarur bilimlar majmuasi, xotira – bu koʻnikma, malaka va odatlar 
yigʻindisi; umumlashgan obrazlar toʻplami, grammatik termin, fenominal 
xotiralilik shaxs sifatida tariqasida va hokazo. 
Oʻquv faoliyatining ushbu usulini mustaqil topshiriq bajarishga, ya’ni 
“Tafakkur” tushunchasiga koʻchirish imkoniyati quyidagi tarzda namoyon 
boʻladi: tafakkur – bu bilish jarayoni, fikr yuritish faoliyati, prognoz qilish, 
anglashilgan bilimdar, muloqot negizi, grammatik termin, aql sifati, zehni 
oʻtkirlik, shaxs sifati kabi tasavvur qilish mumkinligini ta’kidlab oʻtiladi. 
Yuqoridagi mulohazalarga qaramasdan, talabalar tafakkurida sub’yektiv – 
shaxsiy xususiyatga ega boʻlgan zaif jihatlar mavjuddir. Fikr yuritish faoliyatini 

---

283 
nazorat qilishda qator kamchiliklarga yoʻl qoʻyiladi, masalan, faoliyat natijasini 
tekshirish sifatidagina qoʻllaniladi. Ularning aqliy faoliyatida xatti – harakat 
yoki bilim sifatini baholash va oʻz – oʻzini baholashda ham voqelikni oqilona, 
toʻgʻri aks ettirish jarayonida illatlar koʻzga tashlanadi. Narsa va hodisalar 
xususiyati yoki qonuniyati koʻpincha orttirib baholanadi, ba’zan pasaytirib 
baholash hollari ham namoyon boʻladi. Ahyon – ahyonda boʻlsa – da, toʻgʻri, 
oqil, haqiqatan aniq baholash oʻrtasidagi munosabat mutanosiblikka, oʻzaro 
uygʻunlikka ega emas, shu tufayli imkoniyat (aqliy zahira) bilan havoiy orzular 
orasida ziddiyat vujudga keladi, natijada oqillik oʻrnini gʻayirlik egallay 
boshlaydi. Bunday salbiy hissiy kechinmaning, shaxs illatining oldini olish va 
mutlaqo bartaraf qilish uchun maxsus treningdan (toʻgʻri yetaklovchi mashq – 
namunalardan) foydalanish ijobiy natijalar beradi. 
Ta’kidlab oʻtilgan nuqsonlar, qusurlarga qaramasdan, talabalar tafakkuri 
ilk oʻspirinlik yosh davridan ham sifat, ham mazmun, ham koʻlam jihatidan 
keskin tafovutlanadi. Bu fikrlar psixologlar tomonidan toʻplangan miqdoriy 
ma’lumotlar bilan allaqachonlar 
tasdiqlangan. 
Shunday 
qilib, 
muayyan 
bir 
sohaning 
yosh 
mutaxassis kishisi – talaba yuksak 
aql – zakovat egasi, uquvli – teran 
fikrli inson, iymonli, diyonatli 
shaxs, 
aniq 
dunyoqarashga; 
mustahkam e’tiqodga ega boʻlgan 
ziyoli, milliy mafkuraning jonkuyari, targʻibotchisi sifatida ijtimoiy katta 
hayotga yoʻllanma oladi. 
Talaba – oʻspirinlik, ilk yoshlik davri oʻzining mahsuldorligi, refleksiv 
(anglashilganlik, ongli rejalashtira olishlik) xususiyati bilan boshqa yosh 
davrdagi odamlardan oʻziga xos ravishda ajralib turadi. Talabalik yillari ijodiy 
izlanishlar, aql – zakovat zahiralarini ishga sola bilish, aqliy qobiliyatni safarbar 
qilish imkoniyatlariga ega boʻlgan shaxsning yetuklik davri hisoblanadi. Xullas 
ushbu yosh davrda tafakkur sermahsul, sermazmun bosqichga koʻtarilib, 
yaratish, ixtiro, ijod va kashfiyot qilish arafasida turadi. 

---

284 
Talabalar mutaxassislikka xos boʻlgan oʻquv predmetlari, fan asoslarini 
egallash faoliyatida ijodiy mahsulot berish uchun tinimsiz harakat qiladilar. 
Ularning bilishga, bilim olishga undovchi mayllari turgʻun, mustahkam va 
barqaror qiziqishga aylana boradi, badiiy ijodiyot va ilmiy – tadqiqot bobida 
dastlabki ezgu – niyatlari, orzularini ushatishga intiladilar. Jumladan filolog yoki 
jurnalist talabalar badiiy ijod bilan, tabiiy – matematika fan sohasidagilar esa 
kuzatish va tajriba oʻtkazish bilan, tarixchi – arxeolog talabalar ijtimoiy 
turmush solnomalarini ochish bilan, psixologlar korxonalar va maktablarga 
amaliy yordam koʻrsatish bilan shugʻullana boshlaydilar. Hatto talabalar 
oʻzlarining aqliy mehnati mahsullari bilan olimpiada, ilmiy – amaliy 
anjumanlarda, ixtirochilar va rasionalizatorlar konkurs – tanlovlarida 
muvaffaqiyatli qatnasha oladilar. Bularning barchasi tafakkur yordami bilan 
chiqariladi, moddiy borliqni yanada aniqroq ifodalash, yaratish faoliyatlarida 
faol qatnashish uchun intilish, muammoli holat va vaziyatlarni hal qilish 
(yechish) jarayonlarining mahsuli sifatida namoyon boʻladi. 
Hozirgi zamon talabalarining ijodiy tafakkur orqali vujudga keltirgan 
badiiy asarlari, ilmiy chiqishlari, ishlab chiqarishga taqdim qilingan 
rasionalizatorlik takliflari xalq xoʻjaligini yuksaltirish, mustaqil respublika fan 
va texnikasini rivojlangan mamlakatlar darajasiga koʻtarish uchun xizmat 
qilmoqda. Eng yuksak saviyada tayyorlangan diplom ishlari va loyihalari 
talabalar ijodiy tafakkurini namunalari hisoblanadi, shu boisdan ularning 
ilmiylik darajasi yuqori boʻlganlari nomzodlik dissertasiyasiga taqdim 
qilinmoqda. 
Oliy maktabda oʻzlashtirilgan nazariy bilimlarni ishlab chiqarishga, 
amaliyotga, turmushga tadbiq etish, el oʻrtasida yoyish, targʻib qilish ham 
talabalik davriga xos xususiyatlaridan biridir. Nazariy va amaliy, ijodiy va 
diskursiv, fazoviy tafakkur bilan qurollangan talabalar omma oʻrtasida ilm – 
ma’rifatni yoyish ishida faol ishtirok qilmoqdalar. 
Talabalar narsa va hodisalar, voqelikni toʻgʻri, oqilona, omilkorlik bilan 
aks ettirish, ijtimoiy hayot talabi va ehtiyojlarini anglash, ongli ravishda fikr 
yuritish faoliyatini tashkil qilish va boshqarish imkoniyatiga egadirlar. Ularda 
ta’lim jarayonida tafakkurning diskursiv va refleksiv sifatlarini shakllantirish 

---

285 
ilmiy, ijodiy tafakkurni vujudga keltiradi. Buning uchun ularni mustaqil bilim 
olish faoliyatini toʻgʻri uyushtirish va boshqarishga oʻrgatish yuksak samaraning 
kafolatidir.