Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
6.2. TARBIYA PSIXOLOGIYASI
6.2.1. Xulq-atvor va odatni shakllantirish shaxsni tarbiyalashning asosiy yoʻnalishi sifatida Tarbiya psixologiyasi maqsadga muvofiq ravishda tashkil etilgan pedagogik jarayon sharoitida inson shaxsi shakllanishining qonuniyatlarini oʻrganadi. Tarbiya har qanday jamiyatning muhim vazifasidir. Tarbiya – bu shaxsning ijtimoiy, ma’naviy va ishlab chiqarish faoliyatiga tayyorlash maqsadida uning ma’naviy, jismoniy kamolotiga muntazam ravishda ta’sir koʻrsatish jarayonidir. Prezidentimiz I.A.Karimov: “Ta’limning yangi modeli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi, oʻzining qadr – qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega boʻlgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega boʻlamiz” deb ta’kidlaganlaridek, “Ta’lim toʻgʻrisida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” bugungi kunda shaxs tarbiyasiga jiddiy e’tiborni qaratmoqda. Tasavvur qiling: ilmli, katta ixtirolarga qurbi etadigan, qonunlarni yaxshi oʻzlashtirgan mutaxassis – ma’naviyatsiz, tarbiyasiz, axloqsiz boʻlsa nima boʻlishi mumkin? U oʻz manfaatini koʻzlaydi. Vatan uchun biror narsa qurbon qila olmaydi, chunki u xudbin. Unda mehr-oqibat, fidoyilik, vatanparvarlik, 309 milliy gʻurur yoʻq. U muhtojlarga yordam bera olmaydi, chunki unda tarbiya shakllanmagan. Hulq atvor va odatni shakllantirish – ma’lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri, uning oʻzini anglashidir. Odamning oʻzini anglashi oʻz navbatida shaxsning mim belgisi hisoblanadi.odam oʻz tevarak – atrofidagi olamga ta’sir etuvchi sub’yektdir. Odamning idrok etadiga, tasavvur qiladigan narsalari uning uchun ob’yektdir. Ana shu nuqtai – nazardan olganda, odamning oʻzini anglashi sub’yektiv ravishda oʻzini “men” deb his qilishida ifodalanadi. Odam ijtimoiy zot boʻlganligidan unga oʻzligini anglash qobiliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, oʻzga kishilar bilan qiladigan har turli munosabatlarda odamning oʻzini anglashi, oʻzini “men” deb bilishi vujudga keladi va taraqqiy etadi.odam oʻzini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, oʻzining oʻtmishi va kelajagini anglashi, oʻz huquq va burchini anglai va nihoyat oʻzining fazilat hamda kamchiliklarini anglashi, oʻzini anglashiga kiradi. Insonning tabiatini oʻzgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jaiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlarining oʻsishi va oʻzgarishidir. Bundan tashqari yana inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil – inson orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali belgilarga berilishidir. Shunday qilib inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya boʻlib, u kishining individual hayoti davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin asta tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tugʻilib oʻsadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri boʻlsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida sistemali ravishda beriladigan ijtimoiy ta’lim – tarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yoʻl bilan beriladigan irsiy omillarning ta’siridir. Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal etuvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida ta’kidlab oʻtganimizdek, faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bogʻliqdir. Bu faktor nasliy yoʻl bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Odamga nasliy yoʻl bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlar beriladi. 310 Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va koʻzlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tugʻma ravishda berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni roʻyobga chiqarishi uchun albatta, ma’lum sharoit boʻlishi kerak. Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqaan iste’dodli olimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste’dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yoʻl bilan berilgan barcha imkoniyatlarning roʻyobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili boʻla oladi. Bolalar maktab yoshiga etgach, shaxs shakllanishining yangi mazmuni boshlanadi. Kichik maktab, oʻsmirlik va katta maktab yoshi davrlarida shaxs shakllanishining yuqori bosqichi namoyon boʻladi. Inson shaxsini oʻrganish masalasi bilan falsafa, psixologiya, pedagogika kabi fanlar shugʻullanadi. Hozirgi davrda inson muammosi aniq va gumanitar fanlarning umumiy tadqiqot ob’yektiga aylanib bormoqda. SHunga qaramasdan, bir tomondan, inon taraqqiyotining sintetik tavsifi boʻyicha integratsiya holati yirik tarzda tasavvur etish uchun, uni biosotsial va sotsiobiologik jihatdan oʻrganish maqsadga muvofiq. Ma’lumki, inson hayoti va faoliyatining operatsional (oʻquv, operatsiya, harakat, malaka) mexanizmi uning ontogenezida funksional mexanizmiga oʻsib boradi, binobarin, unda koillik belgisi shakllanadi, natijada u kamolot choʻqqisining muayyan darajasiga erishadi. Inson – jamiyat – taiat – turmush munosabatlarini tekshirgan rus olimlari S.L.Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, B.G.Ananev odamning ular bilan har xi turdagi va koʻrinishdagi kauzal, strukturaviy, funksional, fazoviy va makoniy aloqalar tizimi mavjudligini ta’kidlab oʻtganlar. Birinchidan, inson u yoki bu aloqalar tizimiga binoan biologik mahsuli “Homo Sapiens” sifatida oʻrganiladi. Ikkinchidan, tarixiy jarayonning ham ob’yekti, ham sub’yekti tariqasida shaxs tadqiq etiladi. 311 Uchinchidan, individ muayyan koʻlamda oʻzgaruvchan, taraqqi yotning genetik dasturiga asoslanuvchi alohida xususiyatli jonzot tarzida ilmiy jihatdan tekshiriladi. Insonni jamiyat ishlab chiqarishining yetakchi tarkibi. Bilish, kommuniatsiya va boshqaruv sub’yekti, tarbiya predmeti sifatida tadqiq etilishi muhim ahamiyatga ega. Inson va uning borliq bilan koʻp qirrali munosabatga hamda aloqaga kirishishi quyidagi tarzda namoyon boʻlishi mumkin: - Tabiatning biotik va abiotik omillari – inson; - Jamiyat va uning tarixiy taraqqiyoti – inson; - Inson – texnika; - Inson – madaniyat; - Inson va jamiyat – yer va fazo. 21 asrda ham odam individ. Shaxs, sub’yekt, komil inson sifatida talqin qilinishida davom ettiriladi, lekin, har bir tushuncha mohiyatida sifat oʻzgarishlari yuz berishi mumkin. Odamga individ sifatida tavsif berishda uning yosh davri, jinsiy va individual – tipologik xususiyatlariga asoslaniladi. Yosh davr sifatlari ontogenetik evolyusiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon boʻladi va takomillashuv jarayonida oʻz ifodasini topadi, jinsiy dimorfizm xususiyati esa ularga mos tushadi. Individning individual – tipologik xususiyatiga konstitutsion (tana tuzilishi, bioximik individuallik) holatlar, simmetriya va assimmetriya juft retseptorlari, effektorlari funksiyasi kiradi. Bu xususiyatlar va xossalar birlamchi hisoblanib, hujayra va molekulyar tuzilishining barcha darajalarida ishtirok etadi. Yosh, jinsiy va individual tipologik xususiyatlar sensor, mnemik, verbal va mantiq psixofiziologik funksiyalari dinamikasi hamda organik extiyojlar tuzilishini aniqlaydi. Individning bu xususiyatlarini ikkilamchi deb atab, 312 ularning integratsiyasi temperamentida va tugʻma mayllarda ifodalanishini ta’kidlab oʻtish joiz. Yuqoridagi sifatlar rivojining muhim shakli ontogenetik evolyusiyadan iborat boʻlib, ular filiogenetik dasturga asoslanib xukm suradi. Yosh va individual oʻzgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy – tarixiy taraqqiyoti ta’siri ostida har xil koʻrinishda namoyon boʻladi. Individning dinamik xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy sifatlari ta’sir etib, uning individual oʻzgaruvchanligi omilini kuchaytiradi. Insonning shaxs sifatida tavsiflashning muhim lahzasi, uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi statusi (iqtisodiy, siyosiy, xuquqiy, mafkuraviy, ya’ni uning jamiyatda egallagan oʻrni) orqali ifodalanadi. Status negizida doimiy oʻzaro aloqalar tizimi yotadi. Rolning ijtimoiy funksiyasi muayyan maqsadlarga va qadriyatlarga yoʻnalganlik shaxsni faollashtiradi. Status, rol, qadriyatga yoʻnalganlik shaxs xususiyatlarining birlamchilarini tashkil etadi va uning tuzilishida asos boʻlib hizmat qiladi. Shaxsning ta’rifi xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe’l – atvor tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi sifatlarining oʻzaro ta’sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzaga kelad. Insonning shaxs hislatlarini rivojlantiruvchi asosiy shakl – uning jamiyatdagi hayot yoʻli va ijtimoiy tarjimai holi hisoblanadi. Individ, shaxs va sub’yekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi holatlarga e’tibor qilish lozim: - Inson rivojining asosi hisoblangan omillar va shart – sharotlar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, xuquqiy, mafkuraviy, pedagogik va yashash muhiti omillari); - Insonning oʻziga taalluqli, asosiy tavsiflar. Uning ichki qonuniyatlari, mexanizmlari, evolyusiya bosqichi, barqarorlashuvi va involyusiya; - Inson yaxlit tuzilishning asosiy tarkiblari, ularning oʻzaro aloqalari, shaxsning tashqi ta’sirlarga javobi va munosabati, taraqqiyot jarayonida ularning takomillashuvi kabilar. Uch xil xususiyatli tadqiqot dasturining tarkibiy qismlari insonning amaliy va nazariy faoliyatining mezonlari hisoblanadi. Chunki, faoliyatda yashash muhiti tarixiy tajribani egallash, interiorizatsiya va eksteriorizatsiya amalga oshadi. 313 Odamning maqsadga qaratilgan ijtimoiy foydali faoliyati protsessida hayotiy deb ataladigan mexanizmlari va ongli faoliyatning funksional sistemasi protsesslari yuzaga keladi. Ana shular tufayli odam bilimlarni, koʻnikma va malakalarni, kishining ijtimoiy tajribalarini oʻzlashtiribgina qolmay, balki oʻzining idroki, tafakkuri, hayoli, hissiyotlari va irodasini bir soʻz bilan aytganda, voqelikka boʻlgan ongli munosabatini hamda oʻz harakatlari va xulq – atvorining motivlarini tarkib toptiradi. Shaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti - xarakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma’lum rolni bajaruvchi va har biri murakkab qurilmadan iborat boʻlgan hamda shartli ravishda toʻrtta oʻzaro mustahkam bogʻlangan funksional bosqichlarga birlashtiriladi: Birinchisi – boshqaruv tizimi; Ikkinchisi – stimullashtirish tizimi; Uchinchisi – stabilizatsiyalash tizimi; Toʻrtinchisi – indikatsiyalash tizimi. Shaxsning ana shu ijtimoiy ahamiyatga ega boʻlgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning xulq – atvori va xatti – harakatlarini belgilaydi. Birinchi tizimning hosil boʻlishida analizatorlar oʻrtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar katta rol oʻynaydi. Birq, bu analizatorlar oʻrtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qoʻshilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimiga oʻtib ketadigan yuksak darajaa integratsiyalangan ma’lum ichki sensor komlekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, koʻrish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot – faoliyati jarayonida oʻzaro bir – biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensor –persptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratdi. Insonning sensor-perseptiv jihatlari doimo takomillashib boradi. Ikkinchi tizmi barqaror psixik holatlarni oʻz ichiga oladi. Bu holatlar bolaning aniq maqsadin koʻzlovchi va foydali faoliyatining ong sub’yekti sifatida bola boshlagan ilmlarining dastlabki yillaridanoq shakllana boshlaydi. 314 Temperament intellektual bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi. Uchinchi tizim – shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. Yoʻnaltirilganlik, qobiliyat. Mustaqillik va xarakter uning tarkibiy qismini tashkil etadi. Yoʻnaltirilganlik – shaxsning integral va generalizatsiya qilingan xususiyatlardir. Yoʻnaltirilganlik, bilim munosabatlarni hamda shaxsning xulq – atvori hamda xatti – xarakatlarida ijtimoiy ahamiyat yetakchilik qilgan. Motivlarning bir butun ekanligida oʻz ifodasini topadi. Bu xususiyat odamning dunyoqarashi, qiziqishlari va ma’navyi ehtiyojlarida namoyon boʻladi. Yoʻnaltirilganlik strukturasida gʻoyaviy e’tiqod katta rol oʻynaydi. Gʻoyaviy e’tiqod – bilimning, oʻsha shaxsga xos boʻlgan intellektual, emotsional iroda sifatlarining sintezi gʻoyalari va xatti harakatlari bir butunligining negizidir. Tizim oʻz ichig ashunday xususiyatlar, munosabatlar va xatti – harakatlarni oladiki, ularda real shaxslarning ijtimoiy “oʻy – fikrlari va his – tuygʻulari” aks ettiriladi. Ular bu shaxslarning siyosiy jihatdan ongli, ijtimoiy taraqqiyotli, mas’ul arboblari sifatida xulq – atvorini belgilab beradi. Bunga gumanizm. Kolliktivizm, optimizm va mehnatsevarlik azilatlari kiradi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|