Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

 
2.1.2. Oʻquv faoliyatining psixologik mohiyati 
Oʻqitish(ta’lim)da muammolar mavjudmi? 
Ta’limot oʻtmishdan farq qiladimi? Qanday? Bu muammo juda muhim 
ahamiyatga ega. Chunki, birinchidan, ta’limning mazmuni nihoyatda 
murakkablashib, xajmi esa gʻoyat kattalashib ketgan. Uning muvaffaqiyatli 
oʻzlashtirilishiga erishish uchun oʻquvchilarning oʻquv faoliyatini kuchaytirishi 
lozim. Ijobiy tuygʻular oʻquv mehnatining samaradorligiga kuchli ta’sir etadi. 
Hafsala bilan bajarilgan begʻaraz munozara paydo boʻladi, bahslashiladi, befarq 
qaragan yoki undan ham beshbattar, salbiy munosabatda boʻlishgan ishga esa 
hech qanday xafsala boʻlmaydi. Jamiyatimizdagi mehnat - ijod, quvonch 
manbai. Oʻquv maskani oʻquvchilarida oʻquv mehnatiga ijodiy munosabat 
uygʻotib, mehnatning xaqiqiy ijodga, quvonch manbaiga aylanishiga 
koʻmaklashishi kerak. 
Qadimda greklar juda ajoyib iborani qoʻllaydilar: "Talaba -toʻldirilib 
turilishi kerak boʻlgan idish emas, balki yoqib turilishi lozim boʻlgan 
mash’aldir". Bu fikrning tagida chuqur ma’no bor. Zero, oʻqituvchi biz yuqorida 
ta’kidlab oʻtgan ta’lim metodlari muammoli ta’lim, qisman izlanish metodi va 
tadqiqot metodlaridan keng qoʻllanishi kerak. Ta’lim jarayonini bugungi 
1
Kelvin Seifert Educational Psychology 2009. 12-bet. 

---

90 
kundagi asosiy talablaridan biri erkin fikrlovchi, mustaqil tafakkurga ega 
boʻlgan shaxsni shakllantirish boʻlib, yuqorida aytib oʻtgan metodlardan 
foydalanish uchqunlardan katta mash’allar paydo boʻlishini ta’minlab beradi. 
Ta’lim jarayonida oʻquvchilarning bilishga qiziqishlari gʻoyat katta rol 
oʻynaydi. Ma’lumki, qiziqish oʻquvchilarning emotsional bezagi, biror buyumni, 
biror faoliyatni tanlash munosabati va yoʻnalishidir. Ma’lumki, psixologiyada 
qiziqishning ikki turi oʻquvchilarning ta’lim jarayonida aniqlanadi. Birinchisi, 
bevosita qiziqish, ikkinchisi bilvosita qiziqish. Har bir oʻqituvchi oʻz 
oʻquvchilarida oʻz faniga nisbatan bilvosita qiziqishni tarkib toptirishga harakat 
qiladi. qiziqishlar orqali oʻquvchilarda ta’limga aktiv munosabat namoyon 
boʻladi. Psixologiyada qiziqish - bu shaxsning oʻzi uchun qimmatli yoki yoqimli 
boʻlgan muayyan narsa yoki hodisalarga munosabatidir. Qizikishlar shaxsning 
muhim va individual xususiyatlaridan biri boʻlib hisoblanadi. Qiziqishlar 
oʻquvchilar hayotida katta rol oʻynaydi. Ular oʻquv faoliyatini faollashtiruvchi 
asosiy turtkilar - motivlaridir. Qiziqishlar ta’lim maskanlari oʻquvchisiga fan 
asoslarini durustroq oʻzlashtirib olishlariga, aqliy qobiliyatlarning oʻsishiga, 
bilim doirasining kengayishiga imkon beradi. Oʻqituvchilarning vazifasi 
oʻquvchini dastlab qiziqtirib qolgan ishning oʻzi bilan shugʻullanishga majbur 
qilish emas, balki undagi qiziqishlarni chuqurlashtirish va kengaytirish, 
ta’sirchan qilish, qiziqishlarining markaziga aylanib qolgan faoliyat bilan 
shugʻullanish istagiga, mayliga aylantirishdir. Oʻquvchilarning muayyan 
maqsadni koʻzlab ish tutishida, qiyinchiliklarni enga olishida, ishdan 
chalgʻitadigan narsalar bilan shugʻullanishdan oʻzini tiya olishida, unda oʻqishga 
ishtiyoq tarkib toptirishda namoyon boʻladigan iroda ta’lim jarayonida alohida 
ahamiyat kasb etadi. Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, iroda bu 
shaxsning oʻz oldiga qoʻygan maqsadining aniqligi, uni amalga oshirish uchun 
intilishi, maqsad yoʻlida ma’lum bir qarorga kelish tezligi va uni oʻz vaqtida ijro 
etishi bilan belgilanadigan sifatidir.
Ta’lim jarayonida oʻquv materialiga boʻlgan diqqatning barqaror 
boʻlishida irodaviy zur berishning ahamiyati nihoyatda kattadir. Ta’limda iroda 
oʻquvchida oʻquv maskani va uyda oʻtkaziladigan mashgʻulotlarga tayyor 
turishda namoyon boʻladi. Oʻquv materialini oʻrganish - eslab qolish va 

---

91 
oʻquvchining irodaviy zoʻr berishganiga bogʻliq. Iroda oʻquvchilarning fikrlash 
faoliyatlarida - masalani echishga, qoʻyilgan savolga javob topishga va 
hokazolarga intilishida namoyon boʻladi. Ular oʻquvchilarda koʻnikma va 
malakalarni hosil qilishda ham tarkib topadi. Psixologlar olib borgan 
tadqiqotlarda oʻquvchilar tomonidan berilgan materialning oʻzlashtirilishi koʻp 
jihatdan irodaning tarbiyalanishiga bogʻliqdir. Irodaviy aktivlik ta’limning zarur 
shartidir. Ta’lim muassasasidagi ta’lim jarayonining oʻzi oʻquvchilardan 
irodaviy oʻstirish omillaridan biridir. Bunda oʻquvchilarning kundalik rejimi, 
oʻqish va okilona dam olishni bir-biri bilan toʻgʻri almashtirib turish katta rol 
oʻynaydi. Ta’lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirishga alohida e’tibor 
berish lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat boʻlib, unda jonli 
mushohadadan abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan amaliyotga oʻtiladi, ana 
shundan soʻng ob’yektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda 
koʻrib chiqishimiz lozim boʻlgan narsa oʻquv materalini idrok qilish jarayonidir. 
Umumiy psixologiya kursidan ma’lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi 
organlariga ta’sir etishi natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini 
paydo boʻlishi boʻlib, idrok etish jarayoni ta’limda turli formalarda 
oʻqituvchining ogʻzaki xikoya qilishida, suxbat oʻtkazishda, leksiya oʻqishida, 
koʻrgazmali qurollar koʻrsatish, ekskursiyalar oʻtkazish, axborot va pedagogik 
texnologiyalaridan foydalanish, oʻquvchining oʻziga darsliklar hamda boshqa 
qoʻllanmalarni oʻqitish tarzida oʻtishi mumkin. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 
idrokni tarkib toptirishda oʻquvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish 
nihoyatda muhimdir. Chunki, fazoni, vaqtni va harakatlarni idrok etishda ham 
yosh xususiyatlarda turli farqlar mavjud boʻladi.
Biz bu energiyalarini motivatsiya termini yoki bazida oʻrganish uchun 
motivatsiya deb ataymiz. Koʻrib turganimizdek, motivatsiyadagi turli-
tumanliklar sinfxonalardagi tafovutning muhim sababi avvalgi bilimlarni, 
qobiliyatni, oʻqishdagi rivojlanishni farqlashda taqqoslanuvchi ahamiyat kasb 
etadi. Maktabdagi oʻqish vaqti kelganida, aksariyat hollarda, oʻquvchilarning 
motivatsiyasi muhim rol oʻynaydi, chunki oʻquvchilarning oddiy darsda ishtirok 
etishlarini oʻzlari xohlashlari kafolatlanmagan (albatta). Bu oʻquvchilarning 

---

92 
yosh odamlarni maktabga borishini talab qiluvchi jamiyatda yashashlarining 
belgisidir. 
Zamonaviy ta’lim majburiy boʻlar ekan, oʻqituvchilar oʻquvchilarning 
oʻqish uchun motivatsiya hosil qilishga ishontirish mas’uliyatini oladilar. 
Qanday qilib boʻlsa ham oʻqituvchilar oʻquvchilarning qilishi shart boʻlgan 
ishlarini xohlab bajarishga koʻndirishlari shart. Tushunish va oʻquvchilarning 
oʻqish borasida motivatsiyalariga ta’sir koʻrsatish bu bobning eng asosiy 
maqsadidir. Baxtimizga, koʻrib turganimizdek, oʻquvchilarning tanlovini, orzu-
havasini va urinishlarini hurmat qilishni amalga oshirish uchun yoʻllar bor. 
Motivatsiyaning oʻziga oʻxshab uning nazariyalari ham turli-tumanlikka toʻla. 
Farqlardagi tafovutlarni ajratish uchun, quyidagi asosiy motivlar nazariyasini 
koʻrib chiqamiz.
(1)-maqsadni belgilovchi motivlar; 
(2)-qiziqish motivlari; 
(3)- muvaffaqiyat eltuvchi yoki qochuvchi motivlari;
(4)- ishonch motivlari; 
(5)- irodaviy motivlar deb ataymiz. 
1