Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

Psixologik konstruktivizm: mustaqil tadqiqotchi. 
Inson fikran yangi ma’lumotni yoki tajribani tashkil qilish va qayta tashkil
qilishni oʻrganishi psixologik konstruktivizmning asosiy gʻoyasi hisoblanadi. 

---

105 
Anglangan, puxta oʻrganilgan yangi tajribani, dastlabki bilimlar bilan 
bogʻlagan holda tashkil etish maqsadga muvofiq boʻladi. Umumiy koʻrinishda 
bayon etilgan bunday individual konstruktivizm XXI asrning yetuk faylasufi
Djon Dyui (1938-1998) nomi bilan bogʻliq. 
Garchi Dyuining oʻzi konstruktivizm atamasini ishlatmagan boʻlsada, 
koʻpgina oʻzining qoʻlyozmalarida konstruktivizm tiplari qayd etilgan va u 
pedagoglar uchun buning oqibatlarini batafsil muhokama qilgan. Uning 
ta’kidlashicha, masalan, agar talaba haqiqatdan ham, avvalo oʻz bilimlarini 
shakllantirish uchun ta’lim olsa, bu holda oʻqituvchi talabaning bilim va 
qiziqishlariga toʻliq mos boʻlishi uchun oʻz oʻquv rejasiga oʻzgartirish 
(korrektirovka) kiritishi lozim. Shu bilan birga uning fikricha, talaba maktabni 
tugatgandan soʻng egallagan bilimlaridan oʻz faoliyatida foydalana olsagina, 
oʻquv rejasi oqlandi deyish mumkin. Hozirgi davr koʻpgina pedagoglari uchun 
uning gʻoyalari oddiy bir sogʻlom fikr boʻlib tuyilishi mumkin, ammo ular 
haqiqatdan ham XX asr boshlarida innovatsion va progressiv gʻoyalar 
hisoblangan. 
Psixologik konstruktivizm boʻyicha misol qilib Jan Piajening kognitiv 
nazariyasini olish mumkin (Piaget, 2001;Gruber & Voneche, 1995). Piaje 
ta’limni ikkita aqliy faoliyat oʻrtasidagi oʻzaro faoliyat sifatida yoritadi, ularni u 
assimilyasiya va akkomodatsiya deb ataydi.Oʻzlashtirish - bu avval mavjud 
boʻlgan konsepsiya, ma’lumot yoki gʻoyalardan kelib chiqqan holda yangi 
ma’lumotlarni talqin etish hisoblanadi. Qush tushunchasini tushungan 
maktabgacha yoshdagi bola, masalan, dastlab har qanday uchadigan ob’yektni, 
xatto kapalak yoki chivinni ham ushbu atama bilan ataydi. Shuning uchun 
assimilyasiya bir oz operant mustahkamlashda umumlashtirish gʻoyasini, yoki 
ushbu bobning boshida yoritilgan uzatish (peredacha) gʻoyasini eslatadi. Piaje 
fikri boʻyicha, na faqat yangi ma’nodagi xulq-atvor (Skinner “operantdan”
javobni (operant) mustaxkamlash), balki ob’yekt yoki tajriba xaqida ham 
taassurotlar oʻtkaziladi.
Oʻzlashtirish joylashtirish (razmeshenie) bilan hamkorlikda ishlaydi, 
ya’ni yangi ma’lumot yoki tajribalarni qayta koʻrib chiqadi yoki avval mavjud 
boʻlgan konsepsiyalarni oʻzgartiradi. Dastlab “qush” umumlashgan tushunchaga

---

106 
har qanday uchadigan ob’yektni kiritadigan maktabgacha yoshdagi bola, 
masalan, oxir oqibat konsepsiyasini oʻzgartiradi, endilikda ular “qush” 
tushunchasiga samolyot yoki chivin kabi uchish ob’yektlarini emas, balki faqat 
ma’lum qush turlarini zogʻizgʻon, chittak, qargʻa kabilarnigina kiritadi.
Bolalar tafakkurini boyitish va Piaje aytganidek, kognitiv mutanosiblikni 
yuzaga keltirish uchun mexmonxonalarda birgalikda ishlashadi, bu esa dastlabki
ma’lumotga tayanish bilan yangi ma’lumotga nisbatan ochiqlik namayon etish 
oʻrtasida mutanosiblik (balans) hisoblanadi. Har qanday berilgan vaqtda 
kognitiv mutanosiblik ob’yekt va tajribalar uchun doimo oʻsayotgan aqliy 
tasavvurlar repertuarlaridan tashkil topadi. Piaje har bir fikriy tasavvurni sxema 
deb ataydi (ular barchasi - koʻplikda, sxema deb nomladi). Sxema oddiy 
konsepsiya emas, balki konsepsiya bilan bogʻliq lugʻat, xarakat va tajriba 
aralashmasidan ishlab chiqiladi. Bola uchun qush sxemasi, masalan, nafaqat 
mos
ogʻzaki bilimlar (masalan, “qush” soʻzini qanday ta’riflash xaqidagi 
bilimlar), balki bolaning qushlar bilan tajribasi, qushlar suratlari va qushlar 
haqidagi suhbatlarini oʻz ichigaoladi. Assimilyasiya va akkomodatsiya sifatida 
qushlar va boshqa uchish ob’yektlari vaqt bilan hamnafas ishlaydi, bola buni 
nafaqat qayta ishlaydi va lugʻat boyligini oshiradi (masalan, “kapalak” yangi 
soʻzini oʻrganish), balki bu holat bilan bogʻliq boʻlgan hovotirlanish va boshqa 
harakatlarni ham amalga oshiradi va xotirada saqlab qoladi. Ushbu jamoaviy 
tekshirishlar, toʻldirishlar natijasida bola 
asta-sekin qushlar, kapalaklar va boshqa 
uchish ob’yektlari haqida mutlaqo yangi 
sxemalar yaratadi. Deyarlicha har kuni 
ushbu sharoitlar, Piajega “bola qushlar 
haqida koʻp narsa oʻrgandi” deb aytgan 
boʻlardi. 
Diagrammaning 
ustki 
qismida 
Piajening fikri boʻyicha psixologik 
konstruktiv ta’lim oʻrtasidagi oʻzaro 
bogʻliqlik koʻrsatiladi. E’tibor bergan 
boʻlsangiz, Ilovadagi ta’lim modeli 

---

107 
“individual”dir, shu ma’nodaki, unda ta’lim oluvchi bilan bogʻliq boʻlgan
insonlar ularga qay tarzda ma’lumotlarni oʻzlashtirishga va joylashtirishga 
yordam berishi mumkinligi toʻgʻrisida hech gap aytilmaydi. Oʻquvchilar 
tomondan bilimlarni oʻzlashtirish jarayonida ota-onalar va oʻqituvchilar yordam 
bermayotgandek, ahamiyatsizlik bilan goʻyoki chetda qolganday tuyuladi, 
ammo Piaje oʻz ishlarida, shunda ham oʻzgalarning foydali roli borligini aks 
ettiradi: nihoyat kimdir qushlar xaqida gapirishi, ularni samolet va kapalaklar 
bilan solishtirishi uchun muhim lugʻatni aytishi yoki modellashtirishi kerak! 
Piaje qoʻllab-quvvatlash jarayonini va ijtimoiy uzatishga nisbatan yordamni 
yoqlab, oʻzining ishlarida va nazariyasida boshqalarning (oʻzgalarning) foydasi 
muhimligini tan oladi. Piajeni koʻproq qiziqtirgan tomoni shundaki, oʻqituvchi 
va ota-onalar yoshlarga yordam berish holatida boʻlgunga qadar, bolalar va 
yoshlar sodir boʻlayotgan voqea va hodisalarni oʻzlari oʻz bilganlaricha 
tushunishlari mumkin. 
Shu sababli uning nazariyasida koʻpincha ta’lim jarayoniga nisbatan
koʻproq rivojlanish jarayoniga ahamiyat beriladi, hamda koʻp sonli tajribalar 
natijasida insonda uzoq muddatda sodir boʻladigan oʻzgarishlar koʻrib chiqiladi.
Shu sababga koʻra, pedagoglar Piajening nazariyalarini talabalarning 
ta’lim olishga tayyorgarlik koʻrishi jithatlarini yoritishda ayniqsa foydali deb 
topishgan. Piajedan farqli oʻlaroq, konstruktivizmning individual yoʻnaltirilgan 
versiyasida ba’zi psixolog va pedagoglar oʻquvchilar bilan bilimli va tajribali 
jismoniy shaxslar oʻrtasida amalga oshiriladigan munosabat va oʻzaro 
faoliyatiga diqqatini qaratadilar.
Piaje.
Avvalroq bu nuqtai nazar amerikalik psixolog Bruner tomonidan 
bildirilgan (1960, 1966, 1996), u talabalarga odatdagidek an’anaviy muhim 
koʻrsatma va topshiriqlar berish orqali oʻrganishdan koʻra, koʻproq ular oʻzlari 
mustaqil ravishda oʻrganishlari mumkin, deb uqtiradi. U bunday qoʻllab-
quvvatlash yordamida oʻrgatuvchi tirgaklarni, toʻgʻridan-toʻgʻri ma’noda 
vaqtinchalik tuzilma (struktura) deb ataydi, xuddi shu narsa binolar qurilishida 
ishlatiladi, u strukturaning kuchliligini, puxtaligini ta’minlaydi. Keng miqyosda 
aytilgan (sitiruemiy) sharxlarida (ba’zida bu narsa rad etiladi) u shunday deb 

---

108 
yozadi: “Biz (kognitiv tarbiyachilar) har qanday fanni (predmetni) samarali 
oʻrganish, har qanday bolaga, har qaysi rivojlanish bosqichida ba’zi intellektual 
(aqliy) shakllarda amalga oshirilishi mumkin – degan taxmindan boshlaymiz” 
(1960, str. 33). Shunday dadil xulosalarga kelishning sababi, Brunerning 
tirgaklarga (iskanaga) boʻlgan ishonchi – uning raxbarlik koʻrsatmalarining 
toʻgʻri yoʻnaltirishlishi va zarur vaqtda taqdim etilishining muhimligiga boʻlgan 
ishonchi boʻldi. Talabalar zarur vositalar bilan ta’minlanganda, talabalar ancha 
malakali va “aqlli” boʻlib tuyuladi va ular koʻproq oʻrganadilar. 
Bir-biridan mustaqil, oʻxshash gʻoyalar rossiyalik psixolog Lev Vigotskiy 
tomonidan ham taklif qilingan (1978), u oʻz ishlarida yosh bola yoki yangi 
bolaning tafakkur qilishi boshqa odamlar bilan, ulardan bilimdon, qobiliyatli 
insonlar bilan boʻladigan munosabatlariga ta’sirini oʻrganib chiqadi. Vigotskiy 
taxminicha, bola yangi malaka yoki yangi muammolarni yechish ob’yekti 
sifatida oʻrganiladi, agar u yolgʻiz bajargandan koʻra ekspert tomonidan yordam 
olsa va yoʻnaltirilsa u yaxshiroq ishlashi mumkin. Kimdir shaxmatni juda kam 
oʻynagan boʻlsa, misol uchun, raqibga qarshi yolgʻiz raqobatlashgandan koʻra, 
agar shaxmatchiga eksperti yordam bersa raqib bilan yaxshiroq raqobatlashishi 
mumkin. Shu munosabat bilan ekspert biroz sportchi trenerga oʻxshaydi – 
yordam berish orqali amaliy yoʻllarni taklif qiladi, lekin hech qachon jismoniy, 
atletik ishlarni oʻzi qilmaydi. Asta-sekin doimiy tajribani oshirishni, yangi 
malakalarni egallashni ta’minlaydi, ekspert-trener yangi bola yoki oʻquvchida 
oldindan mavjud boʻlgan bilim va malakalarni rivojlantirishning shart 
sharoitlarini yaratib beradi.
Konstruktiv ta’limning har ikkala – psixologik va ijtimoiy versiyalarida 
yangi bola haqiqatda koʻp oʻqishi ham mumkin, lekin shu bilan birga
“oʻqimasligi” ham mumkin. Konstruktivizmning ijtimoiy versiyasida, ta’lim 
olish shart sharoitlarini yaratganligi uchun, ekspert ma’sul shaxs ekanligi 
ta’kidlanadi. U nafaqat bilim va koʻnikmaga ega boʻlishi kerak, balki 
oʻquvchilar tomonidan bilim va koʻnikmalar oson va xavfsiz yoʻl bilan oʻzlari
egallashiga (olishi) imkon beruvchi jarayonni tashkil etish yoʻllarini ham 
bilishi kerak. Bu talablar, sinfda ta’lim berish singari, albatta juda koʻp. Bilim 
berish va oʻrganishga qoʻshimcha tarzda, ekspert (oʻqituvchi) ta’lim mazmunini 

---

109 
boshqaruv qismlariga ajratishi kerak, detallarni (qismlarni) zarur ketma-ketlikda 
taklif qilishi, mos va muvaffaqiyatli amaliyotni tashkil etishi, oʻqish jarayoni 
yakunida qismlarni yana birlashtirishi va oʻquvchi uchun muhim barcha bilim, 
malaka, koʻnikmalar hamda tajribani oʻzaro bogʻlaydi. Albatta, hech kim ta’lim 
olish oson deb aytmagan!