O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov

7-MAVZU: MAXALLIY OMMAVIY MAHSULOTLAR 
1. Maxalliy ommaviy mahsulotlarning turlari va ularga ta’riflar. 
2. Klub tovarlari samaradorligi. 
3. Maxalliy ommaviy mahsulotlar samaradorligi va undagi muommolar. 
1. Maxalliy ommaviy mahsulotlarning turlari va ularga ta’riflar. 
6-mavzuning jamoat tovarlarini belgilovchi xususiyatlaridan biri raqobatdosh 
bo‘lmaganligi edi: tovar ta’minlangandan so‘ng, undan bitta iste’molchi 
foydalanishi boshqa iste’molchilar uchun mavjud bo‘lgan miqdorga ta’sir qilmaydi. 
Parklar, yo‘llar va sport inshootlari kabi ko‘plab tovarlar raqobatbardoshlikni bir 
darajaga qadar qondirishadi, ammo oxir-oqibat tirbandlikka duch kelishadi. Garchi 
sof jamoat tovarlari bo‘lmasa-da, bu tovarlarni ham xususiy tovarlar qatoriga kiritish 
mumkin emas. 
Raqobatsizlikning darajasiga ega bo‘lgan, ammo chetlatish qilish mumkin 
bo‘lgan tovarga klub tovarlari deyiladi. Ushbu nom, klubni tashkil etadigan 
iste’molchilar guruhlari uchun ta’minotni muvofiqlashtirish uchun imtiyozlar 
mavjudligini va guruhning soni aholining umumiy sonidan kam bo‘lishi 
mumkinligini aks ettirishga qaratilgan. Ushbu nom biz amalda kuzatadigan klublarni 
iste’molchilar guruhlari tomonidan bunday tovarlarni yetkazib berishni 
muvofiqlashtirish uchun tuzganligini ham aks ettiradi. Masalan, tennis klubi turli 
vaqtlarda foydalanuvchilar uchun mavjud bo‘lmagan kortlarni taqdim etadi. NATO 
singari xalqaro tashkilotlar ham klublar sifatida talqin qilinishi mumkin: NATO o‘z 
a’zolari uchun mudofaani ta’minlaydi, bu yana qisman noaniq va qisman istisno 
qilinadi (faqat qisman, chunki agar NATOning mavjudligi umuman tajovuzni 
to‘xtatsa, a’zo bo‘lmagan davlatlar ham bundan foyda ko‘rishadi). 
Oldingi mavzularda iqtisodiy faoliyatni tavsiflashda biz savdo geografiyasiga 
ahamiyat bermadik. Amalda, biz iste’molchilarga yaqin joylashgan bitta bozor bor 
yoki boshqa bozorlarga boorish tekin deb taxmin qildik. Iste’molchilar va bozorlar 
tarqalib ketganligi va transport xarajatlari katta bo‘lishi mumkin bo‘lgan bu haqiqiy 
iqtisodiy faoliyat. Natijada, ma’lum bir geografik joylashuvda taqdim etiladigan 
jamoat tovarlari, yaqin atrofdagilar bundan mustasno. Masalan, radio va 
televideniye signallari faqat uzatuvchi oralig‘ida qabul qilinadi va politsiya xizmati 
faqat cheklangan yurisdiktsiyani patrul qilishi mumkin. Iste’molchi tegishli hudud 
doirasida joylashgan bo‘lishi sharti bilan, u jamoat tovaridan foydalanishi mumkin; 
aks holda, jamoat tovarlari ushbu iste’molchiga mavjud emas, chunki undan 
foydalanish uchun transport xarajatlari foydadan oshib ketadi. Bunday tovarlar yana 
6-mavzuda ta’riflangan sof jamoat tovarlari emas va geografik cheklash g‘oyasini 
o‘zida mujassam etgan mahalliy ommaviy mahsulotlar deb nomlanadi. Mavjudligini 
geografik cheklash mintaqadagi tirbandlik bilan ham ta’minlanishi mumkin. 
Ushbu mavzuda ko‘rib chiqiladigan masalalar sof jamoat tovarlari bilan 
bog‘liq masalalarga o‘xshashdir. Bu klub tovarlari va mahalliy ommaviy 
mahsulotlarni aniqlash va ular o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishdan boshlanadi. 

---

51 
Samaradorlik masalasi bitta mahsulot ishlab chiqaradigan klublar uchun keyingi 
navbatda ko‘rib chiqiladi va samaradorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan 
zaryadlash sxemasi bilan bog‘liq. Keyinchalik klublar ushbu darajadagi 
samaradorlikka 
erishiladimi-yo‘qligini 
ko‘rib chiqish uchun iqtisodga 
joylashtiriladi. Mahalliy ommaviy mahsulotlar joriy etiladi va samaradorlik masalasi 
yana hal qilinadi. Keyinchalik kengaytma heterojen iste’molchilarni hisobga olish 
uchun amalga oshiriladi, bu mahalliy ommaviy mahsulotlarga mos keladigan afzal 
Tiyebout gipotezasini muhokama qilishga olib keladi. Bo‘lim ushbu gipoteza 
bo‘yicha empirik dalillarni ko‘rib chiqish bilan yakunlandi. 
Ta’riflar 
Ushbu mavzuning maqsadi muhokama qilinadigan tovarlarning aniq 
ta’riflarini berishdir. Bu amalga oshirilgandan so‘ng, ushbu sinflar qanday 
bog‘liqligini tasvirlash mumkin. 
Klub mahoratining muhim jihati shundaki, uning ta’minoti uchun pul 
to‘laydiganlar uni to‘lamaganlarni chetlashtirishi mumkin. Bu istisno qilishning iloji 
yo‘qligi bilan aniqlangan sof jamoat manfaatlaridan farq qiladi. Bundan tashqari, 
klub tovarlari ko‘pincha tirbandlikdan aziyat chekishi mumkin deb taxmin qilinadi, 
ammo bu juda muhim emas. Biroq, tirbandlik chetlab o‘tishga va yaxshilikni 
ta’minlaydigan klubni shakllantirishga turtki beradi. 
Rasmiy ta’rifni quyidagicha berish mumkin:
Ta’rif 7.1 (Klub tovarlari) Klub tovarlari - bu raqobatsiz yoki qisman 
raqobatdosh, ammo buning uchun provayderlar tomonidan chetlatilishi mumkin 
bo‘lgan tovar. 
Klub tovarini chiqarib tashlash jihati so‘zma-so‘z ma’noda qabul qilinishi 
mumkin, masalan, klub eshigida a’zolik ma’lumotlarini tekshirish yoki a’zo 
bo‘lmaganlarni taqiqlash bo‘yicha umumiy qonuniy vakolat sifatida. Natijada, 
afzalliklarni aniqlash masalalari klub tovarlari uchun muhim emas. Klubning 
afzalliklarini faqat a’zo bo‘lishni ixtiyoriy ravishda tanlash orqali olish mumkin va 
bu darhol imtiyozlarni ochib beradi. Ushbu kuzatuv bozor samaradorligini oshirish 
uchun muhim ahamiyatga ega. 
Mahalliy jamoat tovarini belgilovchi xususiyati bu ne’matlardan foydalana 
olish uchun ma’lum bir geografik hududga joylashish zaruriyati. Ushbu hududdan 
tashqarida bo‘lganingizdan so‘ng, ne’matning foydasi endi olinmaydi. Ushbu 
geografik cheklanish, qisman raqobatni keltirib chiqaradigan tirbandlik bilan ham 
bog‘liq bo‘lishi mumkin. 
Ta’rif 7.2 (Mahalliy ommaviy mahsulotlar) Mahalliy ommaviy mahsulotlar 
faqat ma’lum bir geografik hududdagilarga foyda keltirishi mumkin. Bu ushbu 
hududda tengsiz yoki qisman raqobatdosh bo‘lishi mumkin. 
Mahalliy jamoat tovarining ushbu ta’rifi o‘ziga xos xususiyat geografik 
cheklash ekanligini aniq ko‘rsatib beradi. Mahalliy ommaviy mahsulotlar 
cheklanganmi yoki yo‘qmi degan savolni ochiq qoldiradi. Bu quyidagi sabab uchun 
juda muhimdir: ko‘rinib turganidek, mahalliy ommaviy mahsulotlar nazariyasining 
asosiy yo‘nalishi mahalliy boshqaruvni tahlil qilish va soliqqa tortish va xarajatlar 
to‘g‘risidagi qarorlardir. Taqdim etilgan mahalliy ommaviy mahsulotlar istisno 

---

52 
etiladimi, demak, tovarning ajralmas xususiyati emas, balki siyosat masalasiga 
aylanadi. Buning ma’nosi shuki, mahalliy hokimiyat idoralari o‘zlari taklif 
qilayotgan jamoat tovarlariga kirishni nazorat qilish uchun turli xil qoidalardan 
foydalanishlari mumkin. Misol tariqasida, maktablarda ro‘yxatdan o‘tish mahalliy 
o‘quvchilar uchun siyosat tanlovi bilan cheklanishi mumkin va mahalliy aholi sonini 
yangi bino qurishni taqiqlash bilan boshqarish mumkin. Yana bir misol - mahalliy 
aholining milliy jamoat mahsulotlariga kirishini cheklashga qaratilgan immigratsiya 
siyosati. 
Binobarin, klublar va mahalliy ommaviy mahsulotlar o‘rtasida katta 
to‘qnashuvlar mavjud va bu atamalar ko‘pincha bir-birining o‘rnida ishlatilgan. 
Adabiyotda asosan ikkitasini ajratib turadigan narsa har bir kontseptsiya yordamida 
hal qilingan masalalardir. Klublar tovarlarini muhokama qilishda bir hil 
populyatsiyalar bilan samaradorlik masalalariga ko‘proq e’tibor qaratildi. Aksincha, 
mahalliy ommaviy mahsulotlar heterojen populyatsiyalarni tahlil qilish va 
afzalliklarni aniqlashda eng mashhur foydalanishni topdi. Bundan tashqari, mahalliy 
ommaviy mahsulotlar mahalliy hokimiyatning o‘rni va tuzilishini tushunish uchun 
ishlatilgan, klub tovarlari esa ko‘proq bozorga tegishli bo‘lgan. Ushbu farqlar ham 
har doim ham majburiy emas.