O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’ lim vazirligi urganch davlat universiteti

So‘ z-gapning sintaktik xususiyati. So‘ z-gapning sintaktik xususiyati yuqorida 
ta’ kidlaganimizdek, kesimlik qo‘ shimchasini qabul qilmasligi, bog‘ lama bilan 
birika olmasligida. So‘ z-gap ham undalma, sodda gap kabi kengaygan yoyiq 
holatda bo‘ lishi mumkin: 1.Cho‘ lni o‘ zlashtirgan mardlarga ofarin. (A.Qah.) 

---

2. Falakning dastidan dod! (Hamza.) 3. Barakalla sizga! Misollardan ko‘ rinib 
turganidek, so‘ z-gap faqat bitta so‘ zdan iborat bo‘ lmay, nutqda kengayish 
qobiliyatiga 
ham 
ega. 
So‘ z-gapning 
yana 
bir sintaktik 
xususiyati 
shundaki, WPm qurilishli gapda kesimlik kategoriyasi va ma’ nosi [W]ga [Pm] 
orqali kiritiladi, (m)ning esa o‘ zbek tilida juda ko‘ p ko‘ rsatkichi mavjud. Shakl 
o‘ zgarishi bilan kesimlik kategoriyasining ma’ no turi ham o‘ zgaradi. 
Masalan, Bo‘ ladi. Bo‘ lmaydi. Bo‘ lsa. Bo‘ ldi va h.k. Ammo so‘ z-gapda 
bunday emas. Har bir so‘ z-gap shu gapga xos bo‘ lgan ma’ noni ifodalashga 
xoslangan 
bo‘ ladi. Chunonchi, 
ha so‘ zi 
tasdiqni 
ifodalaydi. 
Uning 
bo‘ lishsizligi Ha, 
emas bilan 
emas, 
balki 
alohida yo‘ q so‘ zi 
bilan 
ifodalanadi. Albatta yoki shubhasiz modal so‘ zi qat’ iy ishonch va tasdiqni 
ifodalaydi, inkor ma’ nosi mutlaqo, aslo so‘ z-gapi bilan beriladi. 
So‘ z-gapda zamon va shaxs ma’ nosi matnda muayyanlashadi. O‘ zbek tilida gap 
(kesimlik) zamon va shaxs ma’ nosidan xoli bo‘ la olmaydi. Zero, so‘ z-gapda 
zamon va shaxs-son ma’ nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so‘ zning 
asosiy sintaktik xususiyati – kesimlik qo‘ shimchasini qabul qilmay gap bo‘ lib 
kela olishi bilan sharhlanadi. So‘ z-gapning yana bir sintaktik xususiyati – uning 
gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ ni boshqa gap bo‘ laklari bilan 
bog‘ lanmasligi va o‘ zi gap sifatida «yashay olishi», hamisha lisoniy alohidalikni 
saqlab 
qolishi 
bilan 
belgilanadi. 
Chunonchi,1. –
Ertaga 
kelasizmi?– Albatta. (O‘ .Usm.) 
2. – Yengil 
tortdingmi,qizim? 
– Shukur. (A.Qah.) 
Ko‘ rinadiki, so‘ z-gapning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik 
qo‘ shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishida. 
To‘ rt leksik-semantik turda (modal, undov, tasdiq/inkor, taklif/ishora so‘ zlar) 
kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’ nodan har biri alohida bo‘ rttirilgan va 
«yalang‘ och» holda yuzaga chiqadi: modal so‘ zlovchining munosabatini (P