O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’ lim vazirligi urganch davlat universiteti

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 
O‘RTA MAXSUS TA’ LIM VAZIRLIGI 
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI 
FILOLOGIYA FAKULTETI

 
 
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili” fanidan
 
KURS ISHI 
MAVZU: Gap bo‘ laklariga ajralmaydigan gaplar 
 
Bajardi: Aqnazarova Munisa 
 
Qabul qildi: Dildora Xudayberganova 
Kurs ishi O‘zbek tilshunosligi kafedrasida himoya qilindi va ___ ball bilan 
baholandi (Bayonnoma № ____ ) 
 
 
Komissiya raisi:
 
Komissiya a’zolari:  
Urganch – 2022 
 

---

REJA: 
I. Kirish.
II. Asosiy qism: 
 
1. Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’ lumot. 
Gaplarni bo‘laklarga ajratish haqida umumiy ma’ lumot. 
2. So‘z gaplar. So‘z-gaplarning o‘rganilishi. 
3. So‘z-gap va ularning turlari. Ularning tasnifiy belgilari haqida ma’ lumot. 
III. Xulosa. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
KIRISH 
 
Mavzuni o‘ rganilganlik darajasi. Inson shaxsining kamol topishida, 
tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash 
salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘ lmish ona tili fani maktabda yetakchi 
o‘ quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona tili millat tafakkurini shakllantiradi, 
rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va namoyon ettiradi. Birinchi Prezidentimiz 
I.A.Karimov ham o‘ zining “ Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch” asarida 
ona tilimizning ana shu jihatiga alohida urg‘ u bergan: “ Ma’ lumki, o‘ zlikni 
anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘ rtasidagi ruhiy-ma’ naviy 
bog‘ liqlik til orqali namoyon bo‘ ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, 
avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu 
millatning ruhidir” .
1
Shu bois ona tili ta’ limi samaradorligini oshirish davlat 
siyosatiga aylandi va buni isboti sifatida 2016-yil 13-mayda Alisher Navoiy 
nomidagi O‘ zbek tili va Adabiyoti universiteti tashkil qilindi. Umumta’ lim 
maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o‘ zbek adabiy tili 
darslarida “ Morfologiya” bo‘ limini, shu bilan birga undov, taqlid, modal 
so‘ zlarini izchil kurs sifatida o‘ qitish juda katta ta’ limiy ahamiyatga ega. Bu 
bo‘ limni o‘ qitishning ta’ limiy ahamiyati shundaki, o‘ quvchilar tilning asosiy 
birligi – so‘ z turkumlari haqidagi ta’ limot bilan tanishadilar. Zero, morfologiya 
tilning barcha bo‘ limlari bilan uzviy bog‘ liq bo‘ lib, shu bo‘ limlarni o‘ qitishda 
izchillik bilan amalga oshiriladi. Ana shu uzviylikni ta’ minlashga qaratilgan 
usullarni va innovatsion texnologiyalarni tatqiq qilish va morfologiyaga oid 
bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish 
ishimizning dolzarbligini belgilaydi.
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin milliy 
qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy qismi bo‘lgan ona tilimizni 
o‘rganish, ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq etishga bo’lgan e'tibor 
1
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 176.

---

kuchayib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
“ Xalqning milliy madaniyati va o‘ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'lmish 
o’zbek tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va to‘liq ro‘yobga 
chiqarish
2
, davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishi ekanligini 
alohida ta'kidlagan.
Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bola timsolida, 
avvalo, shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, 
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobilyatiga ega bo’lgan, ongli 
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish — ta’lim-tarbiya sohasining 
asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim 
va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi. 
3
Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon 
tajribasi va hayotda ko’p bor o’zini oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu 
maqsadlarimizni muvaffaqqiyatli amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy 
ma’nodagi portlash effektiga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga 
erishamiz degan fikrni bildirgan edim. 
4
Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega 
bo’ lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari oliy o’ quv yurtlarida taxsil 
olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma’ rifat sirlarini o’ rganayotgan, 
hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o’ quvchilar, 
katta hayotga kirib kelayotgan o’ z iste’ dodi va salohiyatini yorqin namoyon 
etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu– intilishlarimiz bugunning 
o’ zida o’ z hosilini berayotganining guvohi bo’ lmoqdamiz. 
5
Eng muhimi shundaki, “ portlash effekti” ning haqiqiy mohiyati va 
ahamiyati vaqt o’ tishi bilan biz tarbiya qilayotgan sog’ lom va barkamol 
avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirish jarayonida maktab 
ta’ limi, 
ayniqsa, 
umumta’ lim 
maktablarining 
moddiy-texnik 
bazasini 
2
I.A.Karimov '' O’zbekiston buyuk kelajak sari". – Toshkent:O’zbekiston, 1998. –B.
19. 7 
3
I.A.Karimov. “Barkamol avlod orzusi”. Toshkent 2002 yil. 
4
I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch”. Toshkent 2008. 
5
I.A.Karimov. “Barkamol avlod O’zbekiston poydevori”. Toshkent 2004. 

---

mustahkamlashga e’ tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va 
jiddiy masalaga aylandi.
Jumladan, o‘ zbek tili o‘ qitish nazariyasi va metodikasi fanida morfologiya 
bo'limini o‘ rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o‘ rganilgan. 
T.Ziyodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o‘ quvchilarning so‘ z boyligini 
oshirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini,
6
A.Bobomurodovaning “ Ona 
tili ta’ limi jarayonida o‘ yin-topishmoqlardan foydalanish” mavzusidagi 
nomzodlik dissertatsiyasini
7
asos sifatida keltirish mumkin.
Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak 
ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o‘ z ahamiyatini yo‘ qotgani yo‘ q. 
Ona tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy Kurs ishilardan 
biri bu – Sh.Yusupovaning “ Ona tili ta’ limi samaradorligini oshirishda ilg‘ or 
pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’ anaviy usullar va kompyuterdan 
foydalanish)”
8
nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “ Aqliy hujum”
metodidan, shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o‘ tilgan darslardan 
namunalar va ularni tashkil qilish yo‘ l-yo‘ riqlari bayon qilingan. Shuningdek, 
ishda “ Bu bizniki” usulidan foydalanish yo‘ llari ko‘ rsatilgan.
Sh.Yusupovaning “ Hozirgi o‘ zbek adabiy tili darslarida o‘ quvchilar 
tafakkurini 
o‘ stirishning 
ilmiy-metodik 
asoslari”
nomli 
doktorlik 
dissertatsiyasida ham dars samaradorligini oshirish masalasiga e’ tibor qaratilgan 
bo‘ lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni falsafiy 
fikrlashga o‘ rgatish, ularda bilishga qiziqish uyg‘ otish, motivatsiya hosil qilish, 
nazariy qoidalarni so‘ zma-so‘ z yodlashga emas, uni ta’ limga tatbiq etish 
dolzarb vazifa ekanligini ta’ kidlaydi. Metodist o‘ z ishida o‘ quvchilar 
6
Зиёдова Т.У. Она тили таълими жараёнида ўқувчиларнинг сўз бойлигини ошириш. Пед. фан.номз. ... 
ёзилган дисс. – Тошкент, 1995. – Б. 141. 
7
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш: Пед. фан. номз. ... 
ёзилган дисс. – Тошкент, 1996. – Б. 146.
8
Юсупова Ш.Ж. Она тили таълими самарадорлигини оширишда илғор педагогик технологияларни жорий 
этиш (ноанъанавий усуллар ва компьютердан фойдаланиш): Пед. фан.номзоди ... дисс. – Тошкент, 1998. – Б. 
26 

---

tafakkurini o‘ stirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o‘ rni va 
ahamiyati haqida to‘ xtalib o‘ tgan bo‘ lib, o‘ quvchi tafakkurini o‘ stirishda 
“ Aqliy hujum” , “ Bu bizniki” metodlarini qo‘ llash yaxshi samara berishini olib 
borgan tajriba-sinov ishlari natijalari bilan izohlaydi.
Ona tili darslarini qiziqarli tashkil etishning eng qulay yo‘ llaridan biri 
o‘ yin darslaridir. Ona tili darslarida o‘ yin turlaridan foydalanish masalasi 
metodist A.Bobomurodovaning dissertatsion ishida tahlil etilgan.
9
U o‘ z ishida 
ona tilining har bir bo‘ limini o‘ rganishda qaysi tildagi va turdagi ta’ limiy 
(didaktik) o‘ yin-topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi va 
buning yo‘ llarini ko‘ rsatgan. O‘ yin usulida darsni yoki darsning ma’ lum bir 
bosqichini tashkil etish, albatta, o‘ z-o‘ zidan o‘ quvchilarni guruhlarga bo‘ lib, 
ularni hamkorlikda faoliyat ko‘ rsatishga undaydigan ta’ lim usuli hisoblanadi. 
A.Bobomurodova ona tilidan o‘ quvchilarga beriladigan o‘ yin-topshiriqlarni 
murakkablik darajasiga ko‘ ra uch turga ajratar ekan, birinchi turiga qayta 
xotiralashga asoslangan o‘ yin-topshiriqlarni kiritadi. Faqat ushbu o‘ yinlarning 
kamchilik tomoni borligini eslatadi: «Qayta xotiralashga asoslangan o‘ yin-
topshiriqlar o‘ quvchidan hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi 
sharoitda qo‘ llashni, yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o‘ yin-topshiriqlarni 
bajarish o‘ quvchiga katta murakkablik tug‘ dirmaydi, oldin o‘ rganilgan 
mavzular va muayyan bilimga ega bo‘ lgan o‘ quvchi bunday topshiriqlarni 
bemalol bajarishi mumkin»7. Albatta, topshiriqlarni bemalol bajarish uchun bilim, 
ko‘ nikma va malakalar yaxshi egallangan bo‘ lishi lozim. Buning uchun esa 
o‘ quvchi o‘ zi unutgan narsalarini xotiraga tushirish haqida o‘ ylashi, biror yo‘ l 
bilan o‘ qib olishi, sinfdoshlaridan eshitib bo‘ lsa ham, bila borishi darkor. 
10
9
Юсупова Ш.Ж. Ҳозирги ўзбек адабий тили дарсларида ўқувчилар тафаккурини ўстиришнинг илмий-
методик асослари: Пед. фан.доктори ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2005. – Б. 44.
10
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш. - Пед. 
фан.номзоди ... ёзилган дисс. – Тошкент, 1996. – Б. 8.

---