O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim

Fizik xususiyatlari.
Tuzilishida bitta nitroguruhi bo’lgan nitrobirikmalar suyuq yoki qattiq moddalar bo’lib, rangsiz yoki och sariq rangli bo’ladi. Suvda erimaydi. Suvdan og’ir. Achchiq danak hidiga ega, zaharli. Nitrobenzol ayniqsa zaharli.
Organizmdan juda qiyinchilik bilan chiqib ketadi.
Nitroguruhining qutblanganligi va uning molekula o’rtasidagi kuchli ta’siri sababli nitrobirikmalar yuqori haroratda qaynaydilar.
Nitrobirikmalar kuchli qutblanganligi sababli boshqa erituvchilarda erimaydigan birikmalarni erita oladilar.
Kimyoviy xossalari. Aromatik qator nitrobirikmalarining tuzilishida nitroguruhi va benzol halqasining bo’lishi va ularning o’zaro ta’siri nitrobirikmalarning kimyoviy xususiyatlarini belgilaydi.
1. Nitrobirikmalarni eng muhim xususiyatlaridan biri ularning nitroguruhini qaytarib aminoguruh hosil qilishi hisoblanadi. Bu reaksiya 1842 yilda rus olimi N.N. Zinin tomonidan kashf etilgan. Birinchi marta nitrobenzol ammoniy sulfit bilan qaytarilib anilin hosil qilingan. Bu reaksiyaning ochilishi kimyo sanoatidagi yirik kashfiyotlardan biri hisoblanadi. Chunki aromatik aminobirikmalar bo’yoq, tibbiy dori –darmonlar, fotoximikatlar tayyorlashda katta ahamiyatga ega.
Aromatik nitrobirikmalarni qaytarilganda reaksiya sharoitiga qarab, turli birikmalar hosil bo’ladi. Aromatik aminobirikmalar qaytarilish jarayonining oxirgi mahsuloti hisoblanadi. Ular, asosan, nitrobirikmalarni kislotali sharoitda qaytarib olinadilar.
Neytral, ishqoriy va kuchsiz kislotali muhitlarda reaksiyani turli oraliq mahsulotlar hosil bo’lish bosqichlarida to’xtatib qolish mumkin. Nitrobirikmalarning qaytarish mexanizmini Gaber va V.O. Lukashevichlar o’rganganlar.
Nitrobenzolni qaytarilish sxemasini quyidagicha tasavvur etish mukin:
6 5
Neytral va kuchsiz kislotali muhitlarda 3-4 reaksiyalar hosil bo’lib, kislotali muhitda oraliq mahsulotlarni ajratib olib bo’lmaydi. Neytral muhitda nitrobenzol bilan fenilgidroksilaminni ajratib olish mumkin. Ishqoriy muhitda 5-8 reaksiyalar sodir bo’ladi va bu sharoitda oraliq mahsulotlarni ajratib olish mumkin.
2. Nitroguruhi ikkinchi tur yo’naltiruvchi bo’lganligi sababli elektrofil agentlarini meta-holatga yo’naltiradi. Nitroguruhi benzol halqasining reaksiyaga kirishuvchanlik xossasini kamaytiradi.
NO₂ NO₂ NO₂

NO_{2 2} NO₂
Nukleofil agentlarini esa o- va va n-holatlarga yo’naltiradi. Agar nitrobenzolga kukun holidagi o’yuvchi kaliy qo’shib qizdirilsa o- va p- nitrofenolyatlar aralashmasi hosil bo’ladi:
NO₂ NO₂
KOH^OK +
OK
Nitroguruhi kuchli elektroakseptor guruh bo’lganligi sababli, u o’ziga nisbatan o- yoki p- holatlarda joylashgan atomlar va guruhlarga kuchli ta’sir etadi. Agar nitroguruhiga nisbatan o- yoki p- holatlarda galogayen yoki nitroguruh bo’lsa, ular (galogen yoki nitroguruh) gidroksil, alkoloksil yoki aminoguruhi bilan oson almashina oladilar:

NO₂ 5% NaOH OH
NO₂ NO₂ NO₂ CH3OH OCH3
NO₂
NH₃ NH₂
NO

5% NaOH ₂ OH

Nitroguruhga nisbatan o- yoki p- holatlardagi o’rinbosarlarni
NO₂ NO₂
q o’zg’aluvchanligigaNO_{2 CH}^sabab3OH, nitroguruh_OCH ta’sirida₃ bu holatlarda elektron bulutining zichligi kamayadi va nisbatan musbat
^OH zaryad tutadi. Bu esa xujumNH₃ qilayot^NOg² _NHan 2elektrofil agentni o-

yoki p- holatlardagi o’rinbosarlar bilan almashinishini osonlashtiradi.