O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hisobidan shaxslar daromadi summasi, aksiyadorlik jamiyat va xususiy
kompaniya va davlatning mamlakat ichkarisidagi korxonalari daromadi summasi: harajat hisobidan (kapital chiqarish, davlat va xususiy sub’ekt uchun zaruratli chiqimlar); va qo‘shimcha narxlarda (iqtisodiyotning barcha sohalari mahsulotlarining haqiqiy baholari summasi). Yalpi milliy mahsulot (YAMM) – mamlakat – ijtimoiy taraqqiyotining umumiy ko‘rsatkichi, ya’ni ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarni birgalikdagi hisobi, moddiy va ma’naviy sohalardagi mol-mahsulotlarning bir yillik ichki va tashqi iqtisodiy faoliyatidagi hisob summasi. Chegara oldi savdosi – Xalqaro tovarlar ayirboshlashdagi muhim tur, mamlakat tashqi savdosining tarkibiy qismi. Savdo va to‘lov bitimlari, yillik bayonnomalar asosida qo‘shni davlatlar chegara oldi savdo tashkilotlari va firmalari tomonidan amalga oshiriladi. Bunday tovar ayirboshlashlar ko‘shni mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy aloqallarni mustahkamlaydi. Mahsulotlar assortimentini kengaytirishga zamin yaratadi. Chet el investitsiyasi – foyda, dividend yoki daromadlarning boshqa shakllarni olish maqsadida sanoat, qishloq xo‘jaligi, umuman korxonalarga chet ellik sarmoyadorning ma’lum mablag‘ kiritishi. Tajribada investorlar chet elning yuridik yoki jismoniy shaxsi, hamda davlat va xalqaro tashkilot a’zosi bo‘lishi mumkin. Ular individual va umumiy holda bo‘ladi. Yakka indeksda bitta chiqarilgan mahsulotning boshqa bir necha muvoffaqiyatli ekani, umumiy indeksda esa mahsulot ishlab chiqarilishi va ularni narxlari tovarlar hajmiga nisbatan dinamik o‘sishida aks etadi. Eng kam ish haqi – ayni davrdagi paytda ish haqining o‘zgarmasligi, u pul birligida ifodalanadi. 201 Erkin savdo – tashqi savdo siyosati prinsipi, har qanday firma yoki tadbirkorning tashqi savdo bozorida erkin savdo munosabatini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lgan tushuncha. Eksport – tovarlar, xizmatlar va kapitalni tashqi savdoga chiqarish. Eksport predmetlari tovar singari xizmat qiladi, u mamlakat ichkarisida qayta ishlanib, chegraga olib boriladi. Reeksport (kaytib keluvchi yuk) o‘zida tashqi savdo bozoriga mahsulotni chiqarishdan oldingi qayta to‘liq ishlovchi faoliyatni aks ettiradi. Eksport (import) kvotasi – ma’lum tovarlarni ishlab chiqarish va eksportga yetkazib berishning belgilab qo‘yilgan hajmi; import kvotasi esa har yili xorijiy mamlakatdan keladigan mahsulotlar hajmini miqdor jihatidan cheklab qo‘yish. Eksport krediti – eksport kreditorlar (firma, bank va hukumat kabilar) xorijlik sheriklariga ularni qiziqtirgan mahsulot va xizmatlarni tasarruflariga olishlari uchun kredit ajratishi. Eksport krediti sug‘urta tizimi eksportchilarning mablag‘lari qadrsizlanishi va foizi bilan qaytishini kafolatlaydi. Emigratsatsiya – chet mamlakatga ko‘chib, o‘sha yerda doimiy yashayotgan muhojirlik. 202 GLOSSARIY (XALQARO TASHKILOTLAR) Butunjahon savdo tashkiloti (-BJST) - VTO) – 1995 yilda ta’riflar va savdo haqidagi bosh bitim (GAAT) bazasida tuzilgan. GAAT esa 1947 yilda tashkil etilgan bo‘lib, 90-yillar boshida unga 150 dan ziyod mamlakatlar a’zo bo‘lgan. VTOni tashkil etgan hujjatlar paketi hozir ham xizmat ko‘rsatish va savdo haqidagi bosh bitim (GATS) va intellektual mulkdorlarning savdo borasidagi haq- huquqlari to‘g‘risidagi bitimga asoslanadi. VTO jahon savdo madaniyatini shakllantiradi va bir necha vazifalarni bajaradi. Xususan, import poshlinaridagi yuqori to‘lovlar darajasini qisqartirish, ta’rifsiz cheklovlarning turlarini kamaytirish. Bu nufuzli tashkilot o‘z faoliyati bilan dunyo resurslarining xalqaro mikyosda tovar ayirboshlashi, barcha mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlanishi hamda yon-atrofidagi muhitni yaxshilanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Yevropa erkin savdo assotsiatsiyasi (YEAST) – 1960 yilda tashkil etilgan hududiy iqtisodiy tashkilot. Dastlab uning tarkibida Avstriya, Buyuk Britaniya, Daniya (1973 yilgacha), Norvegiya, Portugaliya (1983 yilgacha), Shvesariya, Shvesiya bo‘lgan. Keyingi iqtisodiy bosqichlardan so‘ng unga Islandiya, Finlyandiya, Lixtenshteyn qo‘shildi. 1991-1993 yillarda erkin savdo qilish bo‘yicha Turkiya, Chexoslavakiya, Isroil, Polsha, Ruminiya, Vengriya va Bolgariya kelishuvga imzo chekishdi. 1994 yilda esa bu mamlakatlar Yevropa iqtisodiy maydoni haqida hamkorlikni tashkil etishdi. (Shvesariya va Lixtenshteyndan tashqari). Yevropa hamkorligi (YES-YEH) – G‘arbiy Yevropadagi uchta hududiy integratsiyalashgan guruhlar: 1951 yil tashkil etilgan Yevropa po‘lat va ko‘mir ishlab chiqarish uyushmasi (YEOUS), 1957 yilda tashkil etilgan Yevropa iqtisodiy hamkorligi, va 1958 yilda asos solingan Yevropa atom energiyasi hamkorligi (Yevratom) dan iborat. Yevropada bu yo‘nalishlarda hamkorliklar doirasida ko‘pgina ijobiy ishlar amalga oshirildi va 1986 yilda Yevropa Ittifoqini tuzish uchun yagona Yevropa dalolatnomasi qabul qilindi. Yevropa Ittifoqi (YES-YEI) – 1992 yildagi Maastrixt shartnomasidan keyin, 1993 yildan Yevropa hamkorligi bazasida tashkil etilgan integratsiyalashgan uyushma. Dastlab unga 12 mamlakat a’zo bo‘ldi, ular: Belgiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Gresiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya va Fransiya. 1994 yilgi kelishuvdan so‘ng yana uchta – Avstriya, Finlyandiya va Shvesiya qo‘shildi. Shu kecha-kunduzda Yevropa Ittifoqining doirasi 27 davlatga kengaydi. Hozirda bu hududda «Chegarasiz Yevropa» deya yagona Yevropa g‘oyasini amalga oshirish davom etmokda. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari o‘rtasida siyosiy, iqtisodiy va valyuta ittifoqi tuzilishida ijobiy o‘zgarishlar mavjud. BMT ning savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferensiyasi (YUNKTAD) – BMT bosh Assambliyasi organi bo‘lib, u 1964 yilda tashkil etilgan. YUNKTAD ning asosiy vazifasi Xalqaro savdo taraqqiyotini ta’minlash. 203 Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (MAR-XRA) – BMTning ixtisoslashgan tashkiloti. U 1960 yilda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki filiali sifatida tashkil etilgan. MAR barcha rivojlanayotgan mamlakatlarda bank faoliyati bo‘yicha imtiyoz va sharoitlar yaratilishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (MBRR-XTTB) – hukumatlararo kredit-moliya tashkiloti bo‘lib, uning asosiy vazifalari a’zo mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishini rag‘batlantirish, xalqaro savdoni rivojlantirishga yordam berish va to‘lov balanslarini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. MBRR Xalqaro rivojlanish asosotsiatsiyasi, xalqaro moliya korporatsiyasi va Investitsiyalarni kafolatlash xalqaro agentligi filiallariga ega. Uning bu filiallari jahon bankida yuqori nufuzli moliya muassasalari sanaladi. Xalqaro valyuta fondi (MVF-XVF) – BMT tarkibidagi moliya tashkiloti. U 1944 yilda (Bretton – Vuds, AQSH) tashkil etildi. 1947 yildan esa o‘z faoliyatini boshladi. Fondning asosiy vazifalari – valyuta kurslarini tartibga solish, ularga rioya qilinishini nazorat etish me’yorlarini belgilash, to‘lov balanslarini bekarorligi munosabati bilan valyuta qiyinchiliklari yuzaga kelganida o‘z a’zolariga valyuta resurslaridan yordam berish. MVF ga 180 dan ortiq davlatlar a’zo, shular qatorida Rossiya (1992) va MDH davlatlari. Birlashgan millatlar tashkiloti (OON-BMT) – 192 ta mamlakatlar a’zo bo‘lgan yirik xalqaro tashkilot. BMT 1945 yilda tashkil etilgan. Uning faoliyat maqsadi unga a’zo mamlakatlar tinchligi, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy ahvolini yaxshilash. Ularning xalqaro iqtisodiy hamkorlik sari undash, xalqaro iqtisodiy munosabatlar taraqqiyotini ta’minlashdan iborat. Neft mahsulotlari eksport qiladigan mamlakatlar tashkiloti (OPEK) – Xalqaro hukumatlar o‘rtasida tuzilgan tashkilot. U Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi davlatlari hududlaridagi neftni qazib olish va eksport qilish, ularning narxlarini belgilash massalarini amalga oshirish bo‘yicha 1960 yilda tashkil etilgan. OPEKka 13 ta mamlakat a’zo: Jazoir, Venesuela, Gabon, Indoneziya, Iroq, Eron, Qator, Quvayt, Liviya, Nigeriya, BAA, Saudiya Arabistoni va Ekvador. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OESR-IHTT)–dunyoning iqtisodiy munosabatlar va rivojlanish munosabatlariga kirishuvchi tashkiloti. U 1960 yilda tashkil etilgan bo‘lib, iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni muvofiqlashtirib turadi. Unga a’zo mamlakatlar 1997 yilda 29 tani tashkil etgan. (Tashkilotning so‘nggi a’zosi Koreya Respublikasi, 1996 yil, noyabr). OESR hozirgi bosqichda YEI ning integratsiyalashgan qo‘shilmasi turiga kirmaydi, ammo bu tashkilot unga a’zo bo‘lgan mamlakatlar tashqi iqtisodiy muammolari va ichki ijtimoiy taraqqiyoti massasalariga aralashadi. «Parij klubi»-kreditorlar mamlakatlarning hukumatlararo muassasasi, MVF a’zosi. 1961 yilda tashkil etilgan bu «klub» to‘lov muddatini bir tomonlama o‘zaytirishning oldini olish maqsadlarida rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlari shartlarini qayta ko‘rib chiqish bilan shug‘ullanadi. 204 «Rim klubi» - Xalqaro jamoatchilik tashkiloti. 1968 yilda inson muhofazasi maqsadida tuzilgan. «Klub» jahon ijtimoiy-iqtisodiy hayotida yuksalishning global muammolarini hal etish, jamoat tashkilotlarini rivojlantirish, atrof-muhitda ishlab chiqarish ko‘payganidan inson uchun zararli havoni paydo bo‘lishiga qarshi kurashish faoliyati bilan shug‘ullanadi. BMT ning iqtisodiy komissiyasi – beshta hududdagi iqtisodiy munosabatlarni nazorat qilib boradigan komissiya, ya’ni BMT rahbarligidagi iqtisodiy va ijtimoiy Sovet (EKOSOS); Yevropa iqtisodiy komissiyasi (1947 yilda tashkil etilgan) YEIK. Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy-ijtimoiy komissiya (ESKATO, 1947). Lotin Amerikasi uchun iqtisodiy komissiya (EKLA, 1948 yil va 1951 yil). Afrika uchun iqtisodiy komissiya (EKA, 1958 y), Shimoliy Osiyo uchun iqtisodiy- ijtimoiy komissiya (EKZA, 1974). BMT ning iqtisodiy va ijtimoiy Soveti (EKOSOS) – BMT bosh Assambleyasining asosiy organlaridan biri. BMT dasturidagi ijtimoiy va iqtisodiy sohalarning bajarilishini nazorat qiluvchi oliy maslahat idorasi. Bu kengash BMTga a’zo mamlakatlar hududdidagi tashkilotlarga rahbarlik qilish, muvofiqlashtirish huquqiga ega. EKOSOS dirasida xalqaro iqtisodiy va ijtimoiy masalalar, BMT ga a’zo davlatlar ichidagi mavjud yuzaga kelgan muammolar hal etiladi. 205 XALQARO TASHKILOTLARNING QISQARTIRILGAN NOMLARI RO‘YXATI ASEAN – Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlar assotsiatsiyasi. ATES – Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi. VOZ - Butunjahon sog‘liqni saklash tashkiloti. VTO - Butunjahon savdo tashkiloti GATT - Tariflar va savdo haqidagi bosh bitim EEK - Yevropa iqtisodiy komissiyasi ES - Yevropa Ittifoqi EES - Yevropa iqtisodiy hamkorligi MAR - Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi MBRR - Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki. MVF - Xalqaro valyuta fondi MOT - Xalqaro mehnat tashkiloti NAFTA - Shimoliy Amerika mamlakatlarining savdo to‘g‘risidagi kelishuvi OON - Birlashgan millatlar tashkiloti. OPEK - Neftni eksport qiladigan mamlakatlar tashqiloti OESR - Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti PROON - Milliy hamkorlik tashkiloti taraqqiyot dasturi SNG - Mustaqil Davlatlar hamdo‘stligi FAO - Qishlok xo‘jaligi mahsulotlarini sotish bo‘yicha milliy hamkorlik EKA - Afrika uchun iqtisodiy komissiya EKLA - Lotin Amerikasi uchun iqtisodiy komissiya EKOSOS - BMTning iqtisodiy va ijtimoiy Kengashi ESKATO - Osiyo va Tinch okeani uchun iqtisodiy va ijtimoiy komissiya YUNEP - BMT ning atrof-muhit dasturi YUNESKO - BMT ning ta’lim, fan va madaniyat masalalari tashkiloti YUNIDO - BMTning sanoatni rivojlantirish tashkiloti YUNKTAD - BMT ning savdo va taraqqiyot masalalari bo‘yicha konferensiyasi. 206 ADABIYOTLAR 1. Karimov I.A. - O'zbekistan na poroge XXI veka: ugrozi, bezopasnosti, usloviya stabilnosti i garantii progressa. Tashkent., 1997. 2. Karimov I.A. - Po puti sozidaniya. Tashkent., 1997. 3. Karimov I.A. - O'zbekistan k velikomu budushemu. T. 1998. 4. Avdokushin Ye.F. - Mejdunarodnie ekonomicheskiye otnosheniya. M., 2002. 5. Andrianov V.D. - Rossiya v mirovoy ekonomike. M., 1998. 6. Vavilova V.A., Sameko G.V. – Ekonomika sovremennoy Rossii. M., 1998. 7. Gulyamov S., Ubaydullayeva R., Axmedov E. – Nezavisimiy O'zbekistan. T., 2000. 8. Yershov M.V. – Valyutno – finansovie mexanizmi v sovremennom mire. M., 2000. 9. Jurayev S., Jurayev T., va boshqalar. O‘zbekiston va xalqaro tashkilotlar. T.: 2005. 10. Kireev A.M. – Mejdunarodnaya ekonomika. Chast- I-II. M., 2003. 11. Lomakin V.K. – Mirovaya ekonomika. M., 2004. 12. Livensev N.N. Mejduanrodnie ekonomicheskiye otnosheniya. M: 2005 13. Mamatqulov X.M. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. Ma’ruzalar kursi. Samarqand, 2006. 14. Mejdunarodnie ekonomicheskiye otnosheniya. Pod red. V.Ye. Ribalkina M., 1997. 15. Mejdunarodnie ekonomicheskiye otnosheniya. Pod red. Ye.F. Jukova. M., 2000. 16. Mejdunarodnie ekonomicheskiye otnosheniya. Pod red. A.I. Yevdokimova. M., 2003. 17. Mirovaya ekonomika. Pod red. V.P. Kolosova. M., 2001. 18. Mirovaya ekonomika. Pod red. A.S. Bulatova. M., 2003. 19. Mirovaya ekonomika. Pod red. A.K. Shurkalina. M., 2000. 20. Nazarova G.G., Haydarov N.X Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: 2005. 21. Sergeev P.V. Mirovaya ekonomika. M., 1999. 22. Sirajiddinov N. Problemi povisheniya effektivnosti vneshney torgovli O'zbekistana. T.:2004 23. Sotsialno-ekonomichesaya geografiya zarubejnogo mira. Pod red. V.V. Volskogo. M., 2003. 24. Teor T.R. – Mirovaya ekonomika. S – Pb., 2001. 25. O'zbekistan v mirovoy ekonomike. T., 2001. 26. Shodiyev R.X., Maxmudov E.R. Jahon iqtisodiyoti. T., 2005. 27. Ekonomicheskiy vestnik O'zbekistana. 2000-2005 g.g. 207 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………….. 3 1-Bob Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: mohiyati, tarkibi va taraqqiyotning asosiy qirralari……………... 4 1. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanining predmeti va vazifalari………………………..………... 4 2. Jahon xo‘jaligi mohiyati va tarkibi……………………..……….. 5 3. Jahon xo‘jaligining globallashuvi bosqichlari…………………... 8 4. Jahon xo‘jaligi qarama-qarshiliklari va rivojlanish tendensiyalari…………………………………..……. 10 Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|