O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. U. Samadov, D. B. Xoliqulov. M. S. Saidova

 

---

121 
5.3. Ikkilamchi cho‘yan temir-tersak va chiqindilarini vagrankada qayta 
ishlash 
Vagrankaga puflanadigan havoni qizdirish usuli birinchi marta Rossiyada 
1812 yilda ishlatildi. Lekin uzoq yillar davomida bu usul sanoat miqyosida o‗z 
tatbiqini topmadi. Bunga sabab - o‗sha paytda sovuq havo puflab ishlaydigan 
vagrankalardan olinadigan cho‗yan sifati, talabni qondirar edi, bundan tashqari 
mustahkam va ishonchli havo qizdirgich konstruksiyalar yo‗q edi. Faqat o‗tgan 
asrning 60-yillaridan boshlab havoni qizdiradigan ishonchli uskunalar yaratildi va 
cho‗yan eritishda qizigan havo puflash keng ishlatila boshladi. 

---

Eritish agregatlari 
 
To‘xtovsiz ishlaydigan
 
Davriy ishlaydigan 
Qattiq yoqilg‘ili 
(koks) 
 
Kombinirlanga
n yoqilg‘ili (gaz-
koks) 
Gazsimon 
yoqilg‘ili 
(tabiiy gaz) 
 
Suyuq 
yoqilg‘ili 
(mazut) 
 
Elektroenergiyali 
 
Suyuq 
yoqilg‘il
i 
Nordon 
qoplama
-li 
Asosiy 
qoplama-
li 
Uzoq ishlovchi 
vagranka 
(qoplamasiz) 
Nordon 
qoplam
a-li 
Nordo
n 
qopla-
mali 
Nordon 
qoplama-
li 
Induksion tigelli 
pech (nordon 
asosli qoplamali) 
Induksion 
kanalli pech 
(nordon 
qoplamali) 
YOyli pech 
nordon 
qop-lamali) 
YOyli 
pech 
(asosli 
qop-
lamali 
Nor-
don 
qopla-
mali 
S
ovuq 
H
avo puf
lana
diga
n va
gr
anka
Issiq 
H
avo puf
lana
dig
an 
va
gr
anka
S
ovuq 
H
avo puf
lana
diga
n va
gr
anka
Issiq ha
vo puf
lana
digan
va
gr
anka
S
ovuq ha
vo 
pufla
na
digan
va
gr
anka
Issiq ha
vo puf
lana
digan
va
gr
anka
Issiq ha
vo puf
lana
digan
va
gr
anka
Issiq ha
vo puf
lana
digan
va
gr
anka
S
ovuq ha
vo puf
lana
digan
va
gr
anka
Va
gr
qa
nk
a
Mi
nora
li
–
olovl
i pec
h
Mi
nora
li
–
olovl
i pec
h
YU
qori c
ha
stot
ali
pe
ch
Kombini
rla
nga
n c
ha
stot
ali
pe
ch
S
anoa
t cha
stot
ali
pe
ch
YU
qori c
ha
stot
ali
S
anoa
t cha
stot
ali
Elektr
omagnit ar
alashti
ri
ladiga
n pe
ch
Elektr
omagnit ar
alashti
ri
lm
aydigan 
pe
ch
Elektr
omagnit ar
alashti
ri
ladiga
n pe
ch
Elektr
omagnit ar
alashti
ri
lm
aydigan 
pe
ch
Ayla
nuvc
ha
n p
ec
h
 
5.2-rasm. Ikkilamchi cho‘yanni eritish uchun ishlatiladigan eritish agregatlarining klassifikatsiyasi 

---

123 
Havo berilib qizdirish natijasida - quyish sifati yaxshilanadi va isrofgarchilik 
kamaytiriladi, hamda vagrankalarni unumdorligi oshiriladi, koksni sarf bo‗lishini 
kamaytiradi. Cho‗yan haroratini va koksni sarf bo‗lishini, havoni qizdirish 
haroratiga bog‗liqligi quyidagi 5.3-jadvalda keltirilgan. 
5.3-jadval. 
Cho‘yan haroratini va koksni sarf bo‘lishini, havoni qizdirish haroratiga 
bog‘liqligi 
№
Havo 
 
Metall 
yuklashdagi koksning 
sarfi, % 
Novdagi cho‘yanning 
o‘rtacha harorati, 
o
С 
1 
Sovuq 
16 
1415 
2 
Qizdirilgan 
10 
1420 
3 
Qizdirilgan 
12 
1430 
4 
Qizdirilgan 
14 
1445 
5 
Qizdirilgan 
16 
1445 
Sovuq havo puflab ishlaganda cho‗yanni haroratini 1415
0
C etkazish uchun 
16 % koks sarf bo‗ladi. Bu haroratga qizdirilgan havo puflab ishlatilganda 10-12 % 
koksni sarf qilib erishish mumkin. Qizdirilgan havo bilan ishlaydigan hamma 
vagrankalar qizdirish haroratiga qarab ikki guruhga bo‗linadi: ―issiq‖ havo 
puflanadigan (havoning harorati 200-300
0
C) va ―qaynoq‖ havo puflanadigan 
(havoni harorati 400-600
0
C). 
Issiqlik uzatish usuli bo‗yicha vagranka havo qizdirgichlari regenerativ 
qaytargichli va regenerativ tiklagichli bo‗ladi. Regenerativ tiklagichli qizdirgichlar 
- ishlatilgandan keyin ishga yaroqli qilinadi, ya‘ni dastlabki xususiyati tiklangan 
bo‗ladi. Vagranka trubasiga o‗rnatiladigan va vagrankaning ruda, flyus, yoqilg‗i 
tashlanadigan yuqori qismida paydo bo‗ladigan gaz oqimidan isitiladigan 
qaytargichlar keng qo‗llanilmoqda. Chunki bunda vagrankani yuqori qismidagi 
gazlar to‗g‗ridan-to‗g‗ri qaytargichlarga yuboriladi, natijada hech qanday sarf- 
harajatsiz va qo‗shimcha mehnatsiz puflanadigan havo qizdiriladi. 

---

124 
Maxsus yoqilg‗ilar bilan qizdiriladigan havo qizdirgichli vagrankalar arzon 
yoqilg‗i ko‗p bo‗lgan rayonlarda yirik kompleks shaklida qo‗llaniladi. Pechni 
kislorod bilan boyitib, qizitish issiqlikni isrof bo‗lishini va yoqilg‗ini sarfini 
kamaytiradi. 
Hozirgi vaqtda vagrankada eritish jarayonini jadallashtirish ishlariga kislorod 
uch yo‗nalishda yo‗llanilmoqda: 
1) vagrankadagi havoni boyitish uchun kislorod havo qirgizgichlaridan yoki 
kolosha (vagrankaga solinadigan ruda, flyus va yoqilg‗i) aralashtiriladi. Bunda 
koksni yonish jarayoni tezlashadi va metallni qizdirish jarayoni oshadi. Natijada 
cho‗yan komponentlarini kuyishini kamaytiradi, vagranka ishlab chiqarish 
unumdorligini oshiradi. 
3) cho‗yan aralashmalarini kislorod bilan oksidlanishidan ajralgan issiqlik 
hisobiga suyuq vagranka cho‗yani vagranka (kopilniki) g‗aladonida kerakli 
haroratgacha qizdiriladi. 
3) vagranka novi (jelob) dan o‗tayotgan cho‗yan kislorod oqimi yuborilib 
tozalanadi. 
Ko‗rib o‗tilgan yo‗nalishlarda kislorodni sarf bo‗lishi, puflanadigan havoni 
kislorod bilan boyitganga qaraganda 4-5 marta kam bo‗ladi. Vagrankada eritishni 
jadallashtirish uchun ayrim zavodlarda kalsiy karbid ishlatiladi. CaC
2
2 % 
miqdorda ishlatilishi metall haroratini 40-70
0
C oshiradi. Kalsiy karbidining 
cho‗yan haroratiga ta‘siri 5.4-jadvalda keltirilgan. 
Hozirgi vaqtda cho‗yanni eritishda yuqori kaloriyali yoqilg‗i vazifasini tabiiy 
gaz bajarayapti. Cho‗yanni tabiiy gaz yordamida eritish koks va xohlagan qattiq 
yoqilg‗i ishlatib eritishga nisbatan bir qator afzalliklarga ega: 
1)
yoqilg‗iga bo‗lgan sarf-harajatlarni kamaytiradi; 
2)
eritilgan cho‗yan tarkibidagi oltingugurt miqdori kamayadi; 
3)
atrof-muhitga cho‗yan eritish natijasida tarqalayotgan zararli chiqindilar 
kamayadi.