O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi al-xorazmiy nomidagi urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti kundizgi bo’lim

11. Tenglama tuzib yechiladigan masalalar va ularni o’rganish metodikasi.
Dasturning asosiy talablariga xatto eng sodda tenglamalarning yecha olish 
uquvlari ham kiritilgan.
Masalalarni tenglamalar usuli bilan yechish ham shu maqsadlarni ko’zda 
tutadi.O’quvchilarga tenglamalar tuzish va uni yechish o’rgatish metodikasi
ayrim masalalarni tenglamalarni tuzish yordamida yechish imkonini beradi. 
Masalalarni tenglamalar usuli bilan yechish masalaning mazmunini
o’zlashtirishga, uni puxta tahlil qilishga yordam beradi. O’quvchilar berilgan va 
izlanayogan miqdorlar qaysi amalning qanday komponentlari ekanligini
aniqlashni o‘rganadilar. Dastlabki, vaqtlarda o’quvchilar masalaning ma’nosi 
b’yicha tenglamalar tuzadilar, tuzilgan tenglama bo’yicha amallarning
koponentilar nomlarini aniqlaydilar, amallarning qaysi koponenti ma’lum ekani 
va masalada qaysi koponenti noma’lum ekanligini aniqlaydilar .Tenglamalar
tuzish usuli b-n yechiladigan dastlabki masalalar mana bunday ko’rinishda 
bo’ladi. Quyida siz b-n birgalikda 4-sinf Matematika darsligida berilgan misol
va masalalarni ko’rib chiqamiz. 
№ 233. Masalani tenglama tuzib yeching

Agar noma’lum songa 420 soni qo’shilsa , 600 soni hosil bo’ladi. Shu noma’lum

sonni toping.
Noma’lum sonni x harfi b-n belgilaymiz. Noma’lumni belgilab olganimizdan
keyin mana bunday ko’rinishga ega bo’lgan tenglama hosil bo’ladi. 
x+420=600
x=600-420 
x=180 180+420=600
Masalani tahlil qilib unga tegishli bo’lgan qisqa yozuvni tuzib olamiz. 
-masalada sonlar ustida qanday amal bajarilgan? “+” belgisi qo’yiladi.
- ikkita son qo’shilmoqda

---

26 

- birinchi son noma’lum sonni [x] b-n belgilaymiz.
-ikkinchi son 420 “+” belgisidan o’ng tomonda qo’yiladi 
-“Hosil bo’ladi” so’zini “=” belgisi b-n ifodalaymiz
-natijada 600 hosil bo’ladi u “=” belgisidan keyin yoziladi 
- tuzilgan ifoda tenglama deb ataladi
-ifodada “=”, “x” bo’lganligi uchun tenglamadir 
-Ifodada “+” bo’lsa birinchi qo’shiluvch, 2-chi qo’shiluvchi.
-Qo’shish natijasi yig’indi deb ataladi 
Endi masalalarni tenglamalar tuzish usuli bilan yechishda uncha katta 

bo’lmagan sonli, suvjetli masalardan ham foydalanishimiz mumkin. Biz buni

quyida 1-sinf kitobida keltirilgan masala misolida o’rganamiz. 
Masala:avtosalonda ertalab 89ta avtobus bor edi. Bir necha avtobus ishga chiqib
ketgandan keyin, avtosalonda 80ta avtobus qoldi. Nechta avtobus ishga chiqib 
ketgan?
Bor edi - 89ta
Qoldi- 80ta
Ishga chiqdi-? Ta 
Masalaning mazmuniga ko’ra 89-x=80 tenglama tuziladi,
kamyuvchi- 89 
ayriluchi-80
ma’lum ekanligi, noma’lum esa ayriluvchi ekanligi aniqlanadi. 
Tuzilgan tenglama noma’lum qo’shiluvchini topish asosida, yechim masalaning
ma’nosi bo’yicha tekshiriladi va javob yoziladi. 
Shunday qilib,o`quvchilar masalaning mazmuni ustida ishlash jarayonida uni
odatdagi tilimizdan matematika tiliga o`tkazadilar .Bu esa masala shartiga ko`ra 
tenglamalar tuzishga ,undagi ma’lum va noma’lumlarni aniqlashga yordam
beradi . 
Boshlang`ich ta`lim dasturining asosini tashkil qiluvchi arifmetik materiyallar
umumlashtirish maqsadga muvofiq bo`ladi.Shu munosabat bilan 3-

---

27 

4sinflarda noma`lum bilan berilgan masalalar yechishga , noma’lum
qatnashgan ifodalar tuzishga alohida e`tabor qaratiladi .
Tegishli arifmetik masalalar qarab chiqish bilan bog`liq holda tenglamalarni
yechish bilan bog`liq ish asta-sekin kuchaytirib boriladi.