O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi al-xorazmiy nomidagi urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti kundizgi bo’lim

Tenglama tushunchasini kiritish 
Boshlang’ich sinf o’quvchilarning algebraik bilimlari va tushunchalarini 
shakllantirishda ifoda, tenglama tushunchalarining o’rni nihoyatda kattadir.
O’quvchilar tomonidan ifoda, tenglamalar tuzish va ularni bajarishga oid 
topshiriqlar takkurga yo’naltirilgan ijodiy mazmundagi topshiriq
ko’rinishlardan biridir. Bunday turga mansub topshiriqlarni :
a)tenglama tuzish
b)ifoda tuzish 
d)tengsizlik tuzish kabilar ajratib tahlil qilinadi.
O’quvchilarning ifoda tuzishga oid tayyorgarlik ishlari 1-sinfning boshidan 
boshlab yaxshi samara beradi. O’qituvchi o’quvchilarni 10 ichida sonlar
bilan tanishtirish davridayoq “raqam”, “qo’shish” yoki “ayirish” amallari 
yozilgan kartochkalradanfoydalanib yig’indini, ayimani topishga doir
masalalar tuzishga ajratib boradi. 10 ichida qo’shish va ayirish mavzusini 
o’rganish jarayonida qo’shish hamda ayirish amali komponentlari bilan
tanishayotgan davrda “yig’indi” ayirma iboralari ma’nolari anglab
olingach, o’quvchilarni sonlar , amal ishoralari yordamida sodda sonli
ifodalar tuzishga o’rgatib borish lozim . 5 va 2 sonlarning yig’indisini 
toping.
O’quvchilarda ifoda tuzish malakasi shakllantirgandan so’ng ifoda tuzish 
biroz murakkablashtiriladi. Endi ularda ifoda tuzish emas, balki noma’lum
qo’shiluvchini topsh, noma’lum kamayuvchini topish, noma’lum

---

17 

ayriluvchini topish kabi murakkablashtirilgan ifodalarni tuzish masalalari
turadi.

Tenglama tuzish va uni yechishga tayyorgarlik ishlari 1-sinfdan

boshlanadi. “Nama’lum qo’shiluvchini topish , noma’lum kamayuvchini 
topish kabi mavzularni o’rganish jarayonida 1-sinf o’quvchisida qo’shish va
ayirish amali hadlarni topish ko’nikmasi tarkib topadi. 20 va 100 ichidagi 
sonlar uchun qo’shish va ayirish amallarihadlarini topishga doirtizmli olib
borilgan ishlar o’quvchilarning tenglama tushunchasini o’rganishga zamin 
hozirlaydi.
1-sinf og’zaki mashqlardan tashqari darchali misollar ham tenglama 
tushunchasining kiritilishiga asos bo’ladi.
Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarni birinchi darjali bir noma’lumli 
tenglamalarning ba’zi hillari yechishlari bilan tanishamiz. Birinchi
bosqichda tenglamalar bunday o’qiladi. 
*+1=4 4ni hosil qilish uchun qanday songa 1ni qo’shish kerak?
9-*=7 7ni hosil qilish uchun 9dan qanchani ayirish kerak?
Asta sekinlik bilan o’rniga “noma’lum son” so’zini kiritamiz .
7+*=15, * - 9=6 ko’rinishidagi misollarni bunday o’qiymiz. 
1. 7ga noma’lum sonni qo’shganda 15 ni hosil qilamiz.
2. Noma’lum sondan 9ni ayirganda 6ni hosil qildik, bu qanday son? 
Har bir savolning javobi tanlash yo’li bilan yoki sonning tarkibi haqidagi bilim
asosida topiladi. II sinf Iichorakda tenglama, tushunchasi va x nomalum 
kiritiladi. Ulardan biri “x” harfidir. Endi ifodalar tuzishdan “noma’lum son
tushunchasi o’rniga darchalarda tashqari x ni qo’yish qulayroq. Bunday yozuv 
hosil bo’ladi: 5+x=8. Bunday yozuv matematikada tenglama
deyiladi.O’qituvchi o’quvchilarga aniq tushuntirish maqsadida bu tenglamani 
plaqatda ifodalaydi.
5+x=8 Tenglama 
Tenglama tushunchasini mustahkamlash uchun mashqlar beriladi.

---

18 

Tenglamalarni ham misollar kabi yechish kerak. Tenglamani yechish shunday
sonni topish degan so’zki, uni berilga tenglamaga qo’yilganida to’g’ri tenglik 
hosil bo’ladi. Yechish og’zaki yechish yo’li bilan amalga oshiriladi. 2-sinfning
II choragida n boshlab o’quvchi tenglama tushunchasi bilan tanishadi. 2-sinf 
Matematikasida tenglama tusunchasining oshkormas ta’rifi keltirilgan.
Tenglama yechishimiz : tenglik to’g’ri bo’lishi uchun x ning o’rniga qanday 
sonni qo’yish kerakligini bilib olamiz. Tenglama bunday yechiladi.
X +3=11

X=11-3
X=8 8+3=11 

2-sinf matematika darsligi (o’quvchi nashiriyoti- matbaa ijodiy uyi Toshkent
2010) da tenglama tushunchasi 

“Yuz ichida xonadan o’tish bilan qo’shish va ayirish “ mavzusining 288-

misolida quyidagich kiritilgan.
10-x=4,
x=10-4,
x=6 10-6=4 
302.Tenglamalarni yechish va to’g’ri yechilgaligini tekshiring 

18-x=10 13-x=7

Namuna: 12-x=5 
x=12-5
x=7 12-7=5 
395. tenglamani namunada berilganday yeching. 

x-21=44 56+x=100 78-x=52

---

19 

Namuna: x -18=22
x=22+18 
x =40 40-18=22
Tenglamani yeching
2*x=6 3*x=9 
x=6:2 x=9:3
x =3 x =3
2*3=6 3*3=9
2*x=14 x*2=10 x+2=10 

x=14:2 x=10:2 x=10-2

x=7 x=5 x=8 
2*7=14 5*2=10 8+2=10
Boshlang’ich sinflarda qaralgan tenglamalardan eng murakkablari shundaki, 
noma’lum son yig’indi,ayirma, ko’paytma yoki bo’linma bilan ifodalangan
komponentlardan biri tarkibiga kiradi.O’quvchilarning murakkabroq 
tenglamalarni yechishdagi taxminiy mulohazani keltiramiz.
1) x:4+190=270 tenglama yechiladi. 
Tenglamanining chap qismi x:4+190 ifodadan iborat.Tenglamani yechilishi
tahminan mana bunday munosabatlarda olib boriladi.
Birinchi qo’shiluvchi (190) va yig’indi (270) ma’lum, noma’lum son 

birinchi qo’shiluvchi tarkibiga kiradi.Birinchi qo’shiluvchini topish uchun

yig’indidan ikkinchi qo’shiluvchini ayirish kerak. 
x:4+190=270 x: 4=270-190 x:4=80 x=80*4 x=320
ga teng bo’ladi.