13
o’yinlar orqali ham kiritiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida, qishloq va
mahallalarda bolalar to’p-to’p bo’lib olib o’yinlar tashkil qiladilar.Ular o’zaro
savol-javoblar orqalisuhbat o’kaziladilar. “Nodira qani ayt-chi, menda 4ta
o’yinchoq bor. Dadam menga yana bir nechta o’yinchoq obergandan keyin
mening o’yinchoqlarim 8ta bo’ldi. Dadam menga neta o’yinchoq olib
keldi?”
Bu kabi misollardan yana bir qanchasini keltirishimiz mumkin: “menda 3ta
olma bor edi. Akam bir nechta olma bergandan keyin mening olmalarim 5ta
bo’ldi. Akam menga yana nechta olma berdi?”
“Umidjonda bir necha qalam bor edi. Onasi unga yana 5ta qalam sovg’a qildi.
Umidjonda hammasi bo’lib nechta qalam bo’ldi?
Bolalar bu ko’rinishdagi o’yinlarni sinfdan va maktabdan tashqari hollatlada
juda ko’p qaraydilar .Bunday holatlarda noma’lumlar va predmetlar turli xil
bo’lishi mumkin. Bu bolalarning nimalarga qiziqishlari va sonlarni qay
darajada bilishlariga bog’liq. O’qituvchining vazifasi mana shu jarayonni har
bir amal bo’yicha turli xil variatlarda rivojlantirishdan iboratdir.
Og’zaki savol –javoblargaasoslanib yuqoridagimasalalarga quyidagi ifodalar
4+x=8, 3+x=5, x+5=9 tuziladi.
Boshlang’ich sinflarda (Isinflarda )bu ko’rinishdagi har qanday misol tanlash
yordamida yechiladi, lekin bolalarning savol – javoblaridagi misollar o’zlarida
to’g’ridan – to’g’ri og’zaki yechiladi.
Tanlash yordamida quyidagicha yechiladi:
4+x=8 Oldin 1ni qo’yib ko’ramiz , 1to’g’ri kelmaydi, chunki 4+1=5. 2va 3ni
qo’yib ko’rganda ham to’g’ri kelmaydi. 4ni qo’yib ko’ramiz, to’g’ri keladi,
chunki 4+4=8.
Tanlash yodamida 4aniqlangandan keyin, amal komponentlari yordamida
4ning qanday munosabatda ekanligiham aniqlanadi.
Demak, bu yerdagi 4 4=8-4 ga mos bo’ladi.
Endi mana bunday holatini qaraymiz.
14
X+5=9 Bunda ham oldin 1ni qo’yib ko’ramiz. 1nidarcha o’rniga qo’ganimizda
tenglik noto’g’ri chiqadi 2ni qo’yib ko’ramiz, bunda ham tenglik noto’g’ri
chunki 2+5=7.
3ham shu tartibda qo’yib ko’riladi. U ham qanoatlatirmaydi. 4ni qo’yib
ko’ramiz 4yechim bo’la oladi, chunki 4+5=9 bo’ladi. Bunda ham tanlash
yordamida topilga 4qanday munosabatda ekanligi aniqlanadi.
Demak, ko’rinib turibdiki bu yerdagi 4ham 4=9-5 ifodaga mos keladi.
Boshlang’ich sinflarda tenglamalarni kiritishga tayyorgarlik jarayoni har bir
amal uchun 2xilholatda qaraladi.
Qo’shish amali uchun:
1. x+a=b, x-qo’shiluvchi, a- qo’shiluvchi, b- yig’indi
Menda bir nechtadaftar bor edi. Umidjon menga 3ta daftar berganidan
keyin daftarlarim 7ta bo’ldi. Oldin menda nechta daftar bor edi?
x+3=7
x=7-3
x=4
2-usuli
3+x=7
x=7-3
x=4
Ayirish amali uchun
3)x-a=b
x=b+a
Ertalab do’konga bir nechta qop shaker olib kelindi. Tushgacha 8qop shakar
sotildi, yana sotiladigan 4qop shakar qoldi. Ertalab do’konga nechta qop shakar
olib kelingan?
Masala shartidan quyidagi tenglamani tuzamiz.
x-8=4
15
x=4+8
x=12
2-misol Ertalab do’konga 12qop shakar keldi, tushgach bir nechasi sotildi.
Sotilgandan so’ng 4ta qop qoldi. Nechta qop shakar sotilgan?
12-x=4
x=12-4
x=8
Ko’paytirish amali uchun
5)x*a=b
x= b:a
Bog’ga bir necha tub o’rik ekildi va shaftoli ko’chati ham o’tkazildi. Har bir
qatorda 5tadan ekildi. O’tkazib bo’lingandan so’ng ko’chatlar soni 15ta bo’ldi.
Bog’ga nechta qator ko’chat ekilgan?
x*5=15
x=15:5
x=3
6) Bog’ga 3qator o’rik vashaftoli ko’chati o’tkazildi. Bog’ga hammasi
bo’lib15tub ko’chat ekildi.Unda har bir qatorga nechta tub ko’chat ekilgan.
3*x=15
x=15:3
x=5
Bo’lish amali uchun
7) x:a=b
x=b*a
Qutida birnechta qalam bor edi. Uni 6ta bolaga 2tadan bo’lib berishdi. Qutida
nechta qalam qoldi.
x:6=2
x=2*6
x=12
8)Qutida 12ta qalam bor , uni nechta bolaga 2tadan bo’lib berish mumkin?
16
12:x=2
x=12:2
x=6
Yuqorida biz tenglama tushunchasini kiritishga tayyorgarlik jarayonini 8ta
holatini o’rganib oldik.
Demak, boshlang’ich sinf matematika kursida tenglama tushunchasining
kiritilishi og’zaki mashqlar, darchali misollar orqali hamda yuqoridao’rgangan
8ta holat amalga oshiriladi.
Dostları ilə paylaş: