O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi al-xorazmiy nomidagi urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti kundizgi bo’lim

miqdordagi narsalar guruhlariga (ikki usul bilan ) aylantirish guruhlarini bir 

xil miqdor bo’lmagan narsalar guruhlariga (ikki usul bilan) aylantirish bilan 

“katta”, “kichik”, , “kam” “teng” tushunchalari mustahkamlanadi. 

Bu ish birinchi sinfning o’zidanoq boshlanadi, unda “darchali” misollarqarab 

chiqiladi. Bu tushuncha nafaqat birinchi sinfda darchali misollar orqali, balki 

o’quvchilar hali maktabga bormaslaridanoq og’zaki mashqlar (savol-javoblar), 

---

13 

o’yinlar orqali ham kiritiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida, qishloq va 

mahallalarda bolalar to’p-to’p bo’lib olib o’yinlar tashkil qiladilar.Ular o’zaro 

savol-javoblar orqalisuhbat o’kaziladilar. “Nodira qani ayt-chi, menda 4ta 

o’yinchoq bor. Dadam menga yana bir nechta o’yinchoq obergandan keyin 

mening o’yinchoqlarim 8ta bo’ldi. Dadam menga neta o’yinchoq olib

keldi?” 

Bu kabi misollardan yana bir qanchasini keltirishimiz mumkin: “menda 3ta 

olma bor edi. Akam bir nechta olma bergandan keyin mening olmalarim 5ta 

bo’ldi. Akam menga yana nechta olma berdi?” 

“Umidjonda bir necha qalam bor edi. Onasi unga yana 5ta qalam sovg’a qildi. 

Umidjonda hammasi bo’lib nechta qalam bo’ldi? 

Bolalar bu ko’rinishdagi o’yinlarni sinfdan va maktabdan tashqari hollatlada

juda ko’p qaraydilar .Bunday holatlarda noma’lumlar va predmetlar turli xil

bo’lishi mumkin. Bu bolalarning nimalarga qiziqishlari va sonlarni qay 

darajada bilishlariga bog’liq. O’qituvchining vazifasi mana shu jarayonni har 

bir amal bo’yicha turli xil variatlarda rivojlantirishdan iboratdir. 

Og’zaki savol –javoblargaasoslanib yuqoridagimasalalarga quyidagi ifodalar

4+x=8, 3+x=5, x+5=9 tuziladi. 

Boshlang’ich sinflarda (Isinflarda )bu ko’rinishdagi har qanday misol tanlash

yordamida yechiladi, lekin bolalarning savol – javoblaridagi misollar o’zlarida 

to’g’ridan – to’g’ri og’zaki yechiladi. 

Tanlash yordamida quyidagicha yechiladi: 

4+x=8 Oldin 1ni qo’yib ko’ramiz , 1to’g’ri kelmaydi, chunki 4+1=5. 2va 3ni 

qo’yib ko’rganda ham to’g’ri kelmaydi. 4ni qo’yib ko’ramiz, to’g’ri keladi, 

chunki 4+4=8. 

Tanlash yodamida 4aniqlangandan keyin, amal komponentlari yordamida 

4ning qanday munosabatda ekanligiham aniqlanadi. 

Demak, bu yerdagi 4 4=8-4 ga mos bo’ladi. 

Endi mana bunday holatini qaraymiz. 

---

14 

X+5=9 Bunda ham oldin 1ni qo’yib ko’ramiz. 1nidarcha o’rniga qo’ganimizda 

tenglik noto’g’ri chiqadi 2ni qo’yib ko’ramiz, bunda ham tenglik noto’g’ri

chunki 2+5=7.

3ham shu tartibda qo’yib ko’riladi. U ham qanoatlatirmaydi. 4ni qo’yib 

ko’ramiz 4yechim bo’la oladi, chunki 4+5=9 bo’ladi. Bunda ham tanlash 

yordamida topilga 4qanday munosabatda ekanligi aniqlanadi. 

Demak, ko’rinib turibdiki bu yerdagi 4ham 4=9-5 ifodaga mos keladi. 

Boshlang’ich sinflarda tenglamalarni kiritishga tayyorgarlik jarayoni har bir 

amal uchun 2xilholatda qaraladi. 

Qo’shish amali uchun: 

1. x+a=b, x-qo’shiluvchi, a- qo’shiluvchi, b- yig’indi 

Menda bir nechtadaftar bor edi. Umidjon menga 3ta daftar berganidan 

keyin daftarlarim 7ta bo’ldi. Oldin menda nechta daftar bor edi? 

x+3=7 

x=7-3 

x=4 

2-usuli 

3+x=7 

x=7-3 

x=4

Ayirish amali uchun 

3)x-a=b
x=b+a

Ertalab do’konga bir nechta qop shaker olib kelindi. Tushgacha 8qop shakar

sotildi, yana sotiladigan 4qop shakar qoldi. Ertalab do’konga nechta qop shakar 
olib kelingan?
Masala shartidan quyidagi tenglamani tuzamiz. 

x-8=4

---

15 

x=4+8
x=12

2-misol Ertalab do’konga 12qop shakar keldi, tushgach bir nechasi sotildi.

Sotilgandan so’ng 4ta qop qoldi. Nechta qop shakar sotilgan?
12-x=4
x=12-4

x=8
Ko’paytirish amali uchun

5)x*a=b
x= b:a
Bog’ga bir necha tub o’rik ekildi va shaftoli ko’chati ham o’tkazildi. Har bir
qatorda 5tadan ekildi. O’tkazib bo’lingandan so’ng ko’chatlar soni 15ta bo’ldi. 
Bog’ga nechta qator ko’chat ekilgan?
x*5=15

x=15:5
x=3

6) Bog’ga 3qator o’rik vashaftoli ko’chati o’tkazildi. Bog’ga hammasi
bo’lib15tub ko’chat ekildi.Unda har bir qatorga nechta tub ko’chat ekilgan. 
3*x=15
x=15:3

x=5
Bo’lish amali uchun 

7) x:a=b
x=b*a

Qutida birnechta qalam bor edi. Uni 6ta bolaga 2tadan bo’lib berishdi. Qutida

nechta qalam qoldi. 
x:6=2
x=2*6

x=12
8)Qutida 12ta qalam bor , uni nechta bolaga 2tadan bo’lib berish mumkin?

---

16 

12:x=2
x=12:2

x=6
Yuqorida biz tenglama tushunchasini kiritishga tayyorgarlik jarayonini 8ta 

holatini o’rganib oldik.
Demak, boshlang’ich sinf matematika kursida tenglama tushunchasining 
kiritilishi og’zaki mashqlar, darchali misollar orqali hamda yuqoridao’rgangan
8ta holat amalga oshiriladi.