O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi al-xorazmiy nomidagi urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti kundizgi bo’lim

2.1 Tengsizlik tushunchasini kiritish metodikasi . 
Boshlang`ich matematika dasturi o`z oldiga bolalarni sonlar bilan matematik 
ifodalarni taqqoslash ,natijalarini ,,>’’ ,,<’’belgilari yordamida yozish va hosil
bo`lgan tengsizliklarni o`qishga o`rgatish vazifa qilib qo`yiladi. 
Tengsizlik tushunchasini tarkib toptirishning boshlang’ch bosqichinarsalar
to’plamini ularning miqdorlari bo’yicha taqqoslash, 
“<”,”> “ munosabatlarining bolalar ongiga yetqazishni yaxshi usuli
hisoblanadi.Katta va kichik doirachalar sonlarni taqqoslashda doiracha ostiga 
bittadan kichik doira qo’yiladi. Agar katta doiracha juftsiz qolsa, katta
doirachalar ko`p, kichik doirach juftsiz qolsa, kichiki ko`p bo`ladi. 
Bir xillarni emas, balki har xil hollatdagi narsalarni taqqoslash kerak.
O’qituvchi qo’liga bir daftar oladi va savol qo’yadi “bu daftarlar birinchi 
qatordagio’quvchilarga yetadimi?” Agar bolalar birinchi qatordagi bolalar sonini
va daftarlar sonini sanashni taklif qilishsa, savolga narsalarni sanamay turib ham 
javob berish mumkin.
Katta, kichik munasabatlarining mazmunini tushuntirishdagi muhim qadam 
taqqoslanayotgan guruhlarni birida narsalar soni 2-ga qaraganda nechta
ortiqligini bajarishdan iborat. 
Shu maqsadda quyidagi mashqlar berilgan,
1) bilingchiqaysi uchburchaklar ko’p 
qizil uchburchaklarni (4) yoki yashil uchburchaklarmi (5)
2.Oltita kvadratni qo’ying, tagiga shuncha doiracha qo’ying doirachalar 
kvadratlarga qaraganda bitta ortiq bo’lishi uchun nima qilish kerak?
Uchburchaklar ortiq bo’lishi uchun bir nechta uchburchak qo’shish kera. 
Birinchi o’nlik sonlarni raqamlash o’rganilayotganda sonlarni taqqoslashga
o’tiladi. Boshqa sonlarni taqqoslash amalga oshiriladi. 

---

28 

Keyinchalik sonlarni taqqoslashda o’quvchilar bu sonlarning natural qatoridagi
o’rinlariga asoslanishlari mumkin.
5soni 6 kichik,chunki sanoqda 5 , 6 dan oldin aytiladi, yoki 6,5 dan katta, chunki
6 sanoqda 5dan keyin aytiladi.
100 ichida sonlarning raqamlashni o’rganishda sonlarni taqqoslash yo ularning
natural qatordagi o’rinlari asosida yo sonlarning tarkibini bilish asosida tegish 
xona sonlarini yuqori xonasidan boshlab taqqoslash asosida amalga oshiriladi.
81>72, chunki 8 o’nlik, 7o’nlikdan katta; 
46>42, chunki o’nliklari teng bo’lgani b-n ham birinchi sonning birligi, ikkinchi
son birligidan katta. 
Aniq sonlarni taqqoslash
Bilan birga bolalarni uzunliko’lchovlarida ifodalangan ismli sonlarni
taqqoslashga ham o’rgatish kerak. Ismli sonlarni taqqoslashga asoslaniladi.
Bolalar, masalan, 1dm va 6sm sonlarni taqqoslar ekanlar, oldin tegishli 
kesmalarni chizishadi va bu kesmalar, oldin tegishli kesmalarni chizishadi va bu
kesmalarni taqqoslab, qaysi son katta, qaysi son kichik ekanligi haqida xulosa 
chiqarishadi (1dm>6sm).
O’quvchilarda katta kesmaga teng kesmalarga teng sonlar mos kelishi haqida 
yaqqol tasavvur hosil bo’lguncha ismli solarni taqqoslash kesmalar
taqqoslashga asoslanib olib boriladi.
Miqdorlarni taqqoslash avval narsalarning o’zlarini berilgan xossasi
bo’yicha taqqoslashga asoslanib bajariladi, keyin esa miqdorlarning son
qiymatlarini taqqoslash asosida amalga oshiriladi, buning uchun berilgan
miqdorlar bir xil o’lchovlarda ifodalab olinadi. 
1. Tengliklar to’g’rimi yoki noto’g’rimi tekshirib ko’ring
2m 5sm=25sm, 1t 800kg=4800kg, 100min= 1soat 
2. Teng miqdorlarni tanlab qo’ying. 7km 500m=...m, 3080kg =...t...kg.
3. Son qiymatlarni shunday tanlab qo’yingki, yozuv to’g’ri bo’lsin.
xsoat
4. Miqdorlarning ismlarini yozuv to’g’ri bo’ladigan qilib qo’ying

---

29 

35km=3500..., 16min>16..., 17t500sr<17500....
Bunga o’xshash mashqlar bolalarning teng vatengmas miqdorlar haqidagi 
tushunchalarning o’zlarigina emas, miqdorlarni ham o’zlashtiradilar.
O’quvchilar tomonidan tengsizliklar tuzish va uni bajarishga oid 
topshiriqlarni afzaligi shundaki, u o’quvchilarning algebraik tushunchalar
to’g’risidagi tasavvurlarni o’stirish b-n birga ularning ijodiy faoliyatlarni 
rivojlantirib boradi.
Tengsizliklar tuzishning ikki jihatini qarash m-n.

a) Sonli tengsizlikni tuzish

b) O’zgaruvchi qatnashga tengsizliklar tuzish
Sonli tengsizliklar tuzishga doir topshiriqlar taqqoslashga doir 
topshiriqlarga yaqin bo’lgani uchun bu haqda batafsil to’htab
o’tirmaymiz. 
O’zgaruvchili tengsizliklarni yechish 2-sinfda keltiriladi. Dastlab a
ko’rinishidagi eng sodda tengsizliklar undan keyin essa murakkabroq 
masalani a-8<4,
C+23<30
K:3 >4,
C*5>35 , 
72:k <12 va boshqalar ko’rinishidagi tengsizliklar qaraladi.
3-sinf dasturi borgan sari murakkablashib boradigan bir nechta mashqlani 
qaraymiz.
a) 0,1,2,3,4,5,6,7,8 solarda harfning shunday qiymatlarini tanlangki, shu 
qiymatlarida tengsizlik to’g’ri bo’lsin
1. 40 * a >200
2. 72:k<12
3. B*60<250 

---

30 

Oldin tengsizliklarga harflar o’rniga berilgan son qiymatlar (0,
1,2,3,4,5,6,7,8) qo’yiladi.
2-tengsizliklar k=8 bo’lgandagina to’g’ri bo’ladi, chunki 72:8<12
bo’ladi.