O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Kim g‘olib?”
o‘yini. Ushbu o‘yin o‘quvchilarni o‘tilgan mavzu yuzasidan olgan bilimlarini yanada mustahkamlashga undaydi. Asosiysi, o‘quvchilar ham g‘oliblik uchun ko‘proq bilim olish uchun kurashadilar,dars davomida bu metodni qo‘llash uchun guruhni, guruh ichida kichik guruhlarga bo‘lib nomlaydi. Ularga o‘tilgan mavzu yuzasidan ketma-ket ma’lumot beriladi va o‘quvchilar quyidagi berilgan metodlardan biriga qo‘yib tushuntirib beradi. Qaysi guruh a’zolari mavzu yuzasidan ko‘proq va mazmunli ma’lumotlarni tushuntirib bersa, o‘sha guruh g‘olib guruh hisoblanadi. Baholar 5 4 3 2 6 ta o‘uvchi 12 ta o‘quvchi 10 ta o‘quvchi 2 ta o‘quvchi 67 Undov Taqlid Modal “Aqliy hujum” “Klaster” “Bayon yozdirish” “Muammoli vaziyat” “Bahs- munozara” “Rolli o‘yinlar” “Blits- so‘rov” “Yo‘naltiruv chi matn” “Tushunch alar tahlili” “Kichik guruhlar bilan ishlash” 68 Rasmlar ketma-ketligi asosida undov, taqlid, modal so‘zlarni qatnashtirib “Mening hayot yo‘lim” mavzusida kichik hikoya tuzing. Baholar 5 4 3 2 14 ta o‘uvchi 10 ta o‘quvchi 6 ta o‘quvchi - 69 70 XULOSA O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining “Ta’lim –tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni yetkazish to‘g‘risida“gi Farmoni(08.10.1997), “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tadbiq etish - davlat siyisatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Tilshunos olim filologiya fanlari doktori, professor Nizomiddin Mahmudov ta’kidlaganiandek, “Ma’naviyatning, xususan, milliy ma’naviyatning shakllanishi va kamol topishida ona tili fovqulodda o‘rin tutganligi bois, istiqlol davrida ona tili, ona tili ta’limi, til masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘z turkumning o‘qitishda ilmiy-metodik va nazariy asoslarini o‘rganishda metod foydalanishga oid amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining, shuningdek, fan dasturi va darsliklarining tahlili natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish imkonini berdi: 1. Undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘rganish o‘zbek tilini o‘qitishning muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Bizga ma’limki, avvaldan tilshunoslar va metodist olimlar ta’lim jarayonida morfologiya va uning mavzularini o‘rganishga doir qator ilmiy ishlar qilib metodik adabiyotlar yaratishgan. Morfologiya bo‘limi ta’limda qator murakkabliklar keltirib chiqayotgan ham bejiz emas. Morfologiyaning asosiy muammolaridan biri alohida olingan so‘zlarning, mustaqil so‘z turkumlari bilan bir qatorga qo‘yilmasligi masalasidir. Morfologiyada mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari, alohida olingan so‘z masalari ham o‘rganiladi. 2. O‘zbek tilining morfologiya bo‘limida mustaqil so‘z turkumiga ham, yordamchi so‘z turkumiga ham mansub bo‘lmagan yana bir guruh so‘zlar borki, 71 biz ularni alohida olingan so‘zlar deb ataymiz. Bular: undov, taqlid va modal so‘zlardir. O‘zbek adabiy tili morfologiyani alohida olingan so‘z turkumlarini o‘rganish keyingi davrlarda to‘xtab qolmadi, bu yillar davomidan H.Sulaymonov, Q.Sapayev, R.Sayfullayeva, Sh.Raxmatullayev kabi olimlar undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘rganishga doir ilmiy ishlarni amalga oshirgan. Ona tilini o‘qitish sohasiga salmoqli hissa qo‘shgan Asqarova M, G‘ulomov A, Abdullaev Y, Omilxonova M, Qosimova K, Zahirov , A.Po‘latov, Pardayev A O.Roziqov, A.Sayfullaev, O.Yoqubjonova, N.Shukrullayev, Quliyeva Sh, R.Inog‘omova, B.Mirzaahmedov, R.Qayumova, A.Ya. Bobomurodova T.G‘aniyev, M.Sobirova, Sh.Yusupova, N.Sattorova, T. Yusupova, T.Ziyodova, B. Yo‘ldoshev, O.Oxunjonova kabi metodist olimlarning yaratgan tadqiqot ishlari, metodik qo‘llanmalari, ilmiy maqolalarida uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlarida ona tilini o‘qitish yuzasidan yo‘l-yo‘riqlar bayon qilingan. Yuqorida nomlari keltirilgan olimlarning ishlaridagi tavsiyalardan bugungi kunda ham maktab, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari ona tili darslarini tashkil etishda zaruriy qo‘llanma sifatidakeng foydalanilmoqda. Jumladan, o‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va metodikasi fanida undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘rganish masalalari metodist- olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Ular tomonidan yaratilgan dissertatsiyalarda, monografiyalarda, o‘quv-uslubiy qo‘llanma va tavsiyalarda, davriy nashrlarda chop etilgan maqolalarda bu masalaga juda ko‘p marotaba qo‘l urilgan. Ularni o‘rganish va tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bu bo‘lim mavzularini o‘qitish masalasiga nafaqat bugungi kunda, balki, uzoq davrlardan buyon dolzarb mavzu sifatida e’tibor qaratilib kelinayotganligini guvohi bo‘lamiz, chunki bu bo‘limni o‘rganishda faqat so‘z turkumlari haqida bilim berishgina emas, balki tilimizning so‘z boyliklari orqali o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish, ularda mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin va ravon bayon qila olish malakalarini shakllantirish muammolari ham asosiy masala hisoblanadi. Yana shuni takidlash zarurki o‘quvchilarga undov, taqlid, modalni 72 o‘rgatishda imloviy va punktuatsion beldilariga e’tibor berilishi nutqning go‘zallashishiga olib keladi.. 3. Tahlilga tortilgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan va o‘quv va metodik qo‘llanmalarning mazmunidan ham shu narsani bilish mumkinki, zamonaviy pedagogik texnologiya asosida aynan “Alohida olingan so‘z turkumi”ni o‘qitishga bag‘ishlangan metodik izlanishlar, mustaqil so‘z turkumlarini o‘rganishga qaraganda kam. 4. Umumta’lim maktablarining 7-sinf Ona tili darsligidan o‘rin olgan” Undov, taqlid, modal so‘zlar” mavzulari va ular uchun ajratilgan o‘quv soatlari o‘quvchilarga bu bo‘lim yuzasidan yetarlicha bilim berishga, ularda shu mavzlar bo‘yich ko‘nikma va malakalar hosil qilishga imkon beradi. Mavzuga oid o‘qitilishi lozim bo‘lgan grammatik qoidalar, o‘quvchida bu bo‘lim yuzasidan yetarlicha bilim olishga, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga mo‘ljallangan, o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, bog‘lanishli nutqini shakllantirishga, ularning so‘z boyligini oshirishga, so‘z va uning ma’nolari ustida ishlash ko‘nikmalarini va ularning ma’noviy qirralarini anglashga yordam beradi. 5. Akademik litseylarning II kurs Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv dasturini umumta’lim maktablarining Ona tili darsligining uzviy davomi deb aytish mumkin, chunki maktab dasturida sof nazariy bilimlar berilishi nazarda tutilgan bo‘lsa, akademik litseylarning bu o‘quv dasturida undov, taqlid, modal so‘zlar haqida juda sodda ma’lumot va mashqlar ham kam berilgan. 6. Xulosa shuki, umumta’lim maktablarining Ona tili va akademik litseylarning Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv darsliklari “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” aks ettirilgan ta’limning uzviyligi va uzluksizligi, nazariya va amaliyotning o‘zaro aloqadorligi tamoyili talablariga mos tarzda yaratilgan. Faqat e’tiroz sifatida shuni aytish mumkinki, akademik litsey uchun yaratilgan Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsligida asosiy e’tibor undov, taqlid, modalning uslubiy xususiyatlariga va ularni mustahkamlash uchun berilgan mashq va topshiriqlar uchun tanlangan matnlar hajm jihatidan tnisbatan kichchikroq, hamda unda mavzuga aloqador termin-tushunchalarning nisbatan kamligiga 73 e’tiborni qaratish zarur. Bu darslikning, ona tili darsligidan farqi shundaki, har bir mavzusi reja asosida berilgani va matnlar badiiy asarlardan tanlab olinganligi bu darslikning yutug‘i hisoblanadi. 7. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining yaratilishi sohada ulkan o‘zgarishlar, mazmun jihatidan yangilanishlar amalga oshirilishiga turtki berdi. Mazkur me’yoriy hujjatlarda ta’lim-tarbiya tizimida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tub islohotlar – ta’lim mazmuni, ta’lim-tarbiya jarayonini yangilash, yangi pedagogik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish kabi dolzarb vazifalar belgilab berilgan. Bu esa ta’lim tizimining sifat darajasini yangilash, ta’lim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish tizimini ham takomillashtirishni ham taqozo qiladi. 8. Bugungi kunda ta’lim jarayonida, har bir fanni o‘quvchilarda o‘rgatish davomida darsning jonli va qiziqarli, shu bilan bir qatorda sifatini oshirishda o‘yin- topshiriqlardan, metod va usullardan foydalanish samarali vosita bo‘lib kelmoqda. Dars davomida qollangan har qanday metod o‘quvchilarning yoshi,psixologiyasi, ruhiyatini hisobga olgan holda qo‘llanilishi lozim. Bugungi kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlar quyidagilar sanaladi: bugungi kunda eng ko‘p qo‘llaniladigan metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blist-so‘rov”, “Tezkor savol-javob”, “Ijodiyish”, “Aqliyhujum”, “Bumerang”, “Yulduzcha”, “Galereya”, “Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Yumaloqlangan qor”, “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?”, “Klaster yoki tarmoqlanish”, “Kichik guruhlarda ishlash yoki hamkorlik”, “Musobaqa”, “Idrok xaritasi”, “FSMU”, “Seminar-trening”, “Mantiq qani?”, “Baliq skeleti”, “Qaysi biri ortiqcha?” Ta’lim jarayonida metodlardan foydalanish o‘quvchilarni guruhlarda ishlashga o‘rgatadi, ishtirokchilarining faolliklarini oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Shu bilan birga darsda ko‘zlanadigan uch maqsad: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantirish. Mana shu uch maqsadni amalga oshirishda innovatsion texnologiyalar yaqindan yordam beradi. 74 Ta’limiy o‘yinlarning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u o‘quvchidan tezkorlik, sezgirlik va topqirlikni talab qiladi. Ayniqsa, bugungi, axborot-texnologiyalar rivojlangan davrda ya’ni internet, ijtimoiy saytlardan bolalarni darsga diqqatini qaratish uchun har bir mashq uchun alohida-alohida metodlar qo‘llash va ular ustida ishlashga to‘g‘ri kelmoqda. |