O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti ishanova m

  
2.4.  Zamonaviy oilalar rivojining o‘ziga xos xususiyatlari. 
REJA: 
1. Z amonaviy oilalar rivojining pedagogik xususiyatlari.  
2. Zamonaviy oilalarning o‘ziga xosliklari.  
3. Zamonaviy oilalar  rivojining  ijtimoiy  xususiyatlari.  
4. Zamonaviy  oilalar  rivojining  psixologik  xususiyatlari. 
 
 
    
Tayanch  tushunchalar:  oila,  zamonaviy  oila,  pedagogik  xususiyatlar, 
ijtimoiy xususiyatlar. 
1998-yili  O‘zbekistonda  3,8  million  oila  bo‘lib, shundan  58,7 foizini 5 va 
undan    ko‘p  bolali  oilalar  tashkil  etgan.  Keyingi  35  yil  ichida  oilalar  soni                     
1,8  milliontaga  ko‘paygan,  uning    1  mln.ga  yaqini  shahar,  950  mingtasi  qishloq 
oilalariga to‘g‘ri keladi. Yoki so‘nggi  10-15 yil davomida yiliga 250 ming atrofida 
yosh  oilalar  vujudga  kelgan.  Bugungi  kunda  Respublikamizda  har  bir  oilaga 
taxminan  4-5  farzand  to‘g‘ri  keladi.  O‘zbekiston  oilalarining  35  foizdan  ortig‘ini 
yosh  oilalar  tashkil  qiladi.  Yosh  oilalar  deganda,  er  va  xotinning  yoshi  mos 
ravishda  26—30  yoshdan  oshmagan,  5  yilgacha  nikohda  bo‘lgan,  bolali  yoki 
bolasiz  oilalar  tushuniladi.  Mamlakat  aholisining  43  foizini  15  yoshgacha 
bo‘lganlar    tashkil    etadi.  Oilalar    soni  o‘sib  borishida,  ayniqsa,  Qashqadaryo, 
Jizzax, Xorazm va Namangan viloyatlari alohida o‘rin tutadi. 
Umuman,  oila  va  jamiyat  bir-biriga  chambarchas  bog‘liq  tushuncha  bo‘lib, 
jamiyatning  o‘zi  ham  oilalardan  tashkil  topadi.  Oila  esa  o‘z  o‘rnida  jamiyat 

---

71 
 
bag‘rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning jamiyatda o‘z vazifalari 
mavjud.  
Oilaning mohiyati va vazifalari dunyodagi barcha  xalqlar uchun bir xildir. 
Lekin  uning  tashkil  topishi,  taraqqiy  etishi  va  oiladagi  vazifalarni  bajarish 
jarayonlari har bir xalqda alohida, o‘ziga xos xususiyatga ega.  
  Mustaqillik  munosabati  bilan  o‘zbeklarning  oilaviy  hayotida  istibdod 
yillarida  ta’qiq    ostida    bo‘lgan  ba’zi  xususiyatlarni  tiklash  masalasi  hal 
qilinmoqda.  Masalan,  tarixan  tashkil  topgan  hovlining  tashqi  va  ichki  hovliga 
bo‘linishi  —  xalqning    milliy  ruhini,  iymon-u  e’tiqodini,  toat-u  ibodatini  aks 
ettirgan. 
   Hovlilarning  ichki  va  tashqiga  bo‘linishi  ayollarda  farosat  va  malohat 
tuyg‘ularini  shakllantirishga,  farzandlarning  har  xil  odamlar  nigohidan  yiroqroq 
bo‘lishiga, 
ortiqcha 
gap-so‘zlarni 
eshitmaslikka, 
kattalarning 
ishiga 
aralashmaslikka  imkon  bergan.  Ayniqsa,  bu  milliy  odat  to‘y  va  ma’rakalarni 
o‘tkazishga  katta  qulayliklar  tug‘dirgan.  Yevropa  madaniyatining  ba’zida  ko‘r-
ko‘rona  targ‘ib  qilinishi  oilada  ham  o‘z  aksini  topdi,  tarbiyaviy  ta’sirning 
kamayishiga,  ojizlanishiga  olib  keldi,  ma’naviy  qashshoqlanish  kuchaydi. 
Mamlakatimiz milliy istiqlolga  erishgach, xalqning oilaviy qadriyatlari asta-sekin 
tiklanmoqda,  sun’iy  ravishda  turmushga  kiritilgan  ayrim  oilaviy  marosimlar  xalq 
nazaridan qolib bormoqda. 
O‘zbekiston  Respublikasining  Konstitutsiyasida  «Oila  jamiyatning  asosiy 
bo‘ginidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega» deyiladi. 
Yangi «Oila Kodeksi»ga va Konstitutsiyamizning  63-modda,  2-qismiga  binoan 
«Nikoh  tomonlarning    ixtiyoriy  roziligi  va  teng  huquqliligiga  asoslanadi.
 
BMTning    1948-yil    10-dekabrda  qabul  qilingan  «Inson  huquqlari 
Umumjahon Deklaratsiyasi»ning 16-moddasida shunday bandlar mavjud: 
1. Balog‘at yoshiga yetgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniy belgilari 
bo‘yicha hech qanday cheklashlarsiz nikohdan o‘tishga va oila qurishga haqli. 
 
2.    Ular  nikohdan  o‘tishda,  nikohda  turgan  vaqtlarida  va  uni  bekor  qilish 
vaqtida bir xil huquqdan foydalanadilar; 

---

72 
 
3.  Nikohdan  o‘tayotgan  har  ikki  tomonning  erkin  va  to‘liq  roziligi 
asosidagina nikoh tuzilishi mumkin; 
4. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasi 
sanaladi va jamiyat hamda 
davlat tomonidan himoya qilinishga haqli. 
Shu bilan birga oila huquqi — nikoh tuzish va 
nikohni 
bekor 
qilish 
tartibi  va  shartlari;  er-xotin,  ota-ona  bilan  bolalar  o‘rtasida  vasiylik  va  homiylik, 
bola  asrab  olish  tufayli  kelib  chiqadigan  munosabatlar;  fuqarolik  holati 
dalolatnomalarini 
qayd 
qilish 
tarzini 
belgilaydigan  huquqiy 
me’yorlar  
yig‘indisidan  iborat. 
 
  O‘zbekiston  birinchi  Prezidenti Islom Karimov o‘zining «O‘zbekistonning 
o‘z    istiqlol va  taraqqiyot    yo‘li»  asarida qayd  qilganidek,  «Bizning  davlatimizni 
ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat va qattiq 
tartib  bo‘lmasa,  oilaning  barcha  a’zolari  o‘z  burchlarini  ado  etmasa,  bir-biriga 
nisbatan ezgulik bilan mehr-oqibat  ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash 
mumkin  emas.  Oila  turmush  va  vijdon  qonunlari  asosiga  quriladi,  o‘zining  ko‘p 
asrlik  mustahkam  va  ma’naviy  tayanchlariga  ega  bo‘ladi,  oilada  demokratik 
negizlarga acoc solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari va  qadriyatlari shakllanadi. 
O‘zbeklarning  aksariyati  o‘zining  shaxsiy  farovonligi  to‘g‘risida  emas,  balki 
oilasining,  qarindosh-urug‘lari  va  yaqin  odamlarining,  qo‘shnilarining  omon-
esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik  qilishni birinchi o‘rniga qo‘yadi. Bu esa eng oliy 
darajadagi ma’naviy qadriyat, inson qalbining  gavharidir».  
Fransuz  yozuvchisi  Viktor  Gyugo  (1802—1885)  ning    bu  haqdagi  quyidagi 
fikri juda o‘rinli bayon etilgan: «Kimki ayol huquqini himoya qilsa, bola huquqini 
himoya    qilgan  bo‘ladi,  boshqacharoq  aytganda,  u  kelajakni  himoya  qilgan 
bo‘ladi». 
Keyingi  vaqtlarda  mamlakatimiz  ijtimoiy  hayotida  ayollar  mavqeini  o‘z 
o‘rniga  qo‘yishga  yo‘naltirilgan  nodavlat  tashkilotlari  ham  yuzaga  kela  boshladi. 
Shu jihatdan 1997-yili Toshkentda «Ayol va jamiyat» instituti tashkil topishi bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  masalalarni  bayon  etmoq  lozim.  Adliya  boshqarmasi  ro‘yxatidan 
o‘tkazilgan bu institutning tadqiqotchilik va siyosiy ta’lim bo‘limlari mavjud. 

---

73 
 
Sharqda  oila  muqaddas  deb  sanalgan  va  nikohsiz  er-xotin  bo‘lish  man 
etilgan.  Millat  ko‘payishining  birdan-bir  yo‘li  erkak  va  ayolning  nikoh  va  oila 
munosabatida  bo‘lishidir. Fapb oilasini g‘oyalar dunyosi boshqarsa, Sharqda oila 
urf-odat  va  diniy    qoidalar  bilan  tartibga  solingan.  Sharqda  oilaviy  munosabatlar 
o‘zida  diniy,  milliy,  umuminsoniy  madaniyatni  shakllantirgani,  har    qanday 
sharoitda  ham  insoniy  qadr-qimmatni  ustuvor  bilgani,  milliy  axloq-odobga 
asoslanganligi  bilan  farqlanadi.  Sharq  oilasiga  xos  xususiyat  oilalarning 
mustahkamligi,  kishilarning  oilaviy  hayotdan  tashqarida  yashashni  tasavvur  qila 
olmasligi,  oilaparvarligi,  jamoa  bo‘lib  yashashning  ustunligi,  serfarzandligi, 
bolajonligi, oilani muqaddas bilishida namoyon bo‘ladi. 
Oila    qurmoqchi  bo‘lgan  har  bir  yigit-qiz  o‘ziga  umr  yo‘ldoshi  tanlashda 
bo‘lajak  farzandlarining  otasi  yo  onasining  shaxsiy  fazilatlariga  e’tibor  berishi 
kerak. Chunki otaning  axloqi, odobi, onaning fazilatlari bolaga o‘tishi isbot talab  
qilmas  haqiqatdir.  Xullas,  o‘g‘il  ham,    qiz  bola  ham,  eng  avvalo,  oila  muhitida 
g‘uncha  ochadi.  Ana  shu  g‘uncha  uning  ma’naviyatida,    qalbida  bir  umr  yo‘lchi 
yulduz  kabi  nur  sochib  turadi.  Rizouddin  ibn  Faxriddinning  «Oila»  risolasida: 
«Tarbiyali  xotin  ota-onasini,  eri  hamda  bolasini,  butun  oila  ahlini  oilaga 
munosabati  bo‘lgan  do‘st-u  qo‘shnilarini,  xodim-u  xodimalarini  xulqi  bilan 
mamnun  qilur», — deyiladi. 
Amoma  binti  Xoris  ismli  ayol  tajribasidan  misol.  U  o‘z    qizlarini  kelin 
bo‘lib,  kuyovning  uyiga  ko‘chirilishidan  oldin  saodatli  oila  asoslarini  bayon  
qiluvchi  nasihatlari    bilan  kuzatgan  ekan:  «Ey    qizginam,  agar  ahli  fazl  va  ahli 
odoblarga  nasihat  kerak  bo‘lmaganida  edi,  senga  nasihat    qilmas  edim.  Lekin 
nasihat  —  g‘ofilga  eslatma,  oqilga  yordamdir.  Agar    qiz  bola  ota-onasining 
kambag‘alligi  sababli  erga  berilishi  kerak  bo‘lganida,  sen  hech    qachon 
uzatilmagan  bo‘lur  eding.  Chunki  otangning  boyligi  ham,  martabasi  ham  etarli. 
Lekin  hayot    qonunlariga  ko‘ra  ayollar  erkaklar  uchun  va,  aksincha,  erkaklar 
ayollar uchun yaratilgandir. 
Ey    qizginam,  endi  o‘zing  o‘sgan  havodan  ayrilding.  O‘zing  yayrab-
yashnagan  oshiyondan  chiqding  va  notanish  joyga  borib,  avval  o‘zing  bilmagan 

---

74 
 
sherikka  uchraysan.  U  endi  sening  xojang,  do‘sting,  mahbubingdir.  Sen  unga 
cho‘ri    bo‘lsang,  u  senga    qul    bo‘ladi.  Sen  unga  yer  bo‘lsang,  u  senga  osmon 
bo‘ladi. Sen uning uchun 10 xislatni ado  qilsang, oilada mas’ud va baxtiyor hayot 
kechirasizlar:  
1. Qanoat sohibasi bo‘l, undan xayiqib tur, ering uyga nima ko‘tarib kelsa, 
xushfe’llik va odob-nazokat bilan  qabul  qilib ol va tashakkur ayt. 
2. Eringga hamisha itoatda bo‘l, amrlarini yaxshilab tingla va bajar.  
3.  Eringning  nazari  tushadigan  joylarga  e’tibor    qil.  Uy  ichi  va  hovlini 
nihoyatda ozoda va tartibli tut. 
4. 
Eringning 
burniga 
hushyor 
bo‘l, 
dimog‘iga 
yomon 
hid kirmasin, hushbo‘ylik sezsin. 
5. Ovqatni vaqtida tayyorla, aslo kechiktirma, kelishi bilan dasturxon yoz. 
6.  Uning  ovqatlanish  va  uyg‘onish  paytini  bilib  ol,  chunki  ochlik  va 
uyquning buzilishi erkaklarning  g‘azabini  qo‘zg‘aydi. 
7. Xojangning moli va ashyosiga e’tiborli bo‘l, isrof  qilma. Avaylab-asra, 
chunki uning mol-u dunyosi senikidir. 
8.  Eringning  yaqinlari  va    qarindoshlarini  hurmat    qil.  Bu  bilan  xojangni 
hurmat  qilgan bo‘lasan. 
9.    Eringning    sirlarini  boshqalarga  aytuvchi  bo‘lma,  uning  ishonchini 
yo‘qotasan. 
10. Xojangning amriga osiy bo‘lma, uning diniga to‘g‘ri keladigan barcha 
buyruqlarini  ado    qil.  Shuni  yaxshi  bilib  olginki,  xojang  xafa  bo‘lganda  xursand 
ko‘rinishdan,  quvongan paytida g‘amgin bo‘lishdan o‘zingni ehtiyot  qil.   
O‘zbekistonda 1980-yilda 173 ming 628 ta,  1989-yilda 200 ming 661 ta, 
1996-yilda  esa  171  ming  700  ta  nikoh  qayd  etilgan.  Bunda  qishloqlarda 
shaharlarimizga  nisbatan  salkam  2  baravar  ortiq  yoshlar  nikohdan  o‘tishgani 
ma’lum. 
1. Demak,  inson  zotining  shakllanishida  oilaning  o‘rni  katta.  Chunki 
ma’naviyat,  insonga  ona  suti,  ota  namunasi,  ajdodlar  o‘giti  bilan  birga  singadi.  
Har  bir  kishi  tajribasi,  bilimi,  odob-axloqi,  xatti-harakati  bilan  o‘zining  ruhiy 

---

75 
 
olamini  boyitib  boradi. Aqlan, axloqan va jismonan kamol topib borgan sari u o‘z 
oldiga  turli  maqsad  qo`yib,  unga  erishish  uchun  harakat  qiladi.  Insonning 
mavjudligi  uning  jisman  borligi  bilan  emas,  balki  ma’naviy  boy  ekanligi  bilan 
belgilanadi. 
2. Keyingi  paytlarda  xalqimizning  ma’lum  tabaqalari  o‘rtasida  soxta 
shuhrat  ketidan    quvib,  nom  chiqarish,  o‘zini  ko‘z-ko‘z    qilish,  keragidan  ortiq 
dabdaba bilan nikoh to‘yi o‘tkazish, isrofgarchilikka yo‘l  qo‘yish hollari ko‘payib  
qolgan edi. Bu esa muqaddas an’analarimizni obro‘sizlantirishga olib kela boshladi 
va oddiy odamlarning nafsoniyatiga tegar edi. Oqibatda ko‘p oilalar buzilib ketdi. 
3.  Mamlakatimiz  1-Prezidenti  Islom  Karimovning  1998-yil  28-oktyabrda  
qabul  qilgan farmoni to‘y-hashamlar, oilaviy tantanalar, ma’raka va marosimlarni, 
marhumlar  xotirasiga  bag`ishlangan  tadbirlarni  o‘tkazishda  dabdababozlik,  
isrofgarchilikka  yo‘l    qo‘yish  kabi  illatlarga  barham  berishni  katta  vazifa    qilib  
qo‘yadi. 
To‘ylarda yangicha tartib, yangicha rasm-rusumlarni joriy  qilishda mahalla  
qo‘mitalari,  xotin-qizlar  faollarining  ta’siri  kuchli  bo‘lmog‘i  zarur.    Har  bir 
mahallada  iqtidorli  ayollardan  laparchilar,  musiqachilar  guruhini  tashkil  etish, 
to‘yni    qiziqarli,  bir  umrga  esda    qoladigan    qilish  uchun  turli-tuman  dasturlar 
tayyorlash,  to‘y  ishtirokchilarining  faolligini  oshirish  yo‘llarini  o‘ylab  topish 
lozim.