O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

 
11 – BOB. O‘QITUVCHINING TA’LIM JARAYONIDAGI 
MAHORATI 
 
Tayanch tushunchalar
: 
 
Bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, sintez qilish, baholash; za-
monaviy o‘qituvchi; samimiylik; dars jarayoni; pedagogik ta’sir ko‘r-
satish; ma’naviy – axloqiy sifatlar; dars turlari; aralash darslar; nazariy 
bilimlar; tashkiliy va yakuniy bosqich; ta’limiy faoliyat; tarbiyaviy 
faoliyat, ta’limning rivojlantiruvchi talablari; ijodiy kayfiyat; pedagogik 
ijodkorlik; o‘z–o‘ziga ta’sir qilish; kasbiy omilkorlik; individual kasbiy 
xususiyatlar; pedagogik madaniyat; texnologik madaniyat; o‘quv hara-
katlari; tashxislash; bashoratlash; loyihalashtirish. 
 
11.1.
 
Hozirgi zamon o‘qituvchisining pedagogik faoliyati 
O‘qituvchi – pedagogik va psixologik jihatdan o‘z ixtisosligi 
bo‘yicha maxsus ma’lumotga ega, kasbiy tayyorgarlikka va yuksak axlo-
qiy fazilatlarga boy, ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxsdir.
O‘qituvchi ta’lim jarayonida o‘qitish shakllarini optimal darajada tash-
kil etishni, barkamol shaxsni shakllantirish nazariyasini turli yangi g‘oyalar 
bilan boyitishni puxta bilishi lozim. Hozirgi kunda o‘qituvchining peda-
gogik mahoratida 
“Bilish, tushunish, qo‘llash, tahlil qilish, sintez qilish, 
baholash” 
kabi didaktik qonuniyatlar ta’lim berishning muhim katego-
riyalari sifatida e’tirof etilgan. Shaxsga ta’lim–tarbiya berish nihoyatda 
murakkab jarayon, qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk arboblari 
jalb etilgan. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uni tashkil etish mazmuni 
va nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilovchi 
muhim ahamiyatga molik bo‘lgan omil ekanligi ta’kidlanadi.
O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyo-
fasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar 
qo‘yilgan. Chunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A. Karimov quyidagilarni qayd etadi: 
“Tarbiyachi – ustoz bo‘lish 
uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirishi, ma’rifat ziyosidan bahra-
mand qilishi, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirishi 
uchun, eng avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga 
javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak”.
Bugungi kun o‘qituvchisiga nisbatan qo‘yilayotgan talablar mazmuni 
yil sayin yangilanib, zamon talablariga moslashib bormoqda. Zamonaviy 
o‘qituvchi ta’limni qanday tashkil etishi zarur? 

---

205 

avvalo u o‘z mutaxassisligi bo‘yicha ta’lim beradigan fanlardan 
pedagogik texnologiyalarga asoslangan ma’ruza, seminar, amaliy va 
laboratoriya mashg‘ulotlarini mazmunan yaxlitligini ta’minlashi; 

pedagogik va axborot texnologiyalari hamda o‘quvchilar o‘quv 
faoliyatini faollashtiruvchi metodlarni qo‘llashi, o‘quv mashg‘ulotlarida 
pedagogik va axborot texnologiyalarining so‘nggi yutuqlarini uyg‘un-
lashtirish malakasiga ega bo‘lishi; 

ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitish mazmuniga mos ravishda 
pedagogik tizimni loyihalay olishi; 

ta’lim beradigan fanlar turkumini rivojlantirish istiqbollarini ochib 
berishga qaratilgan ilmiy izlanishlarni muntazam amalga oshira olishi; 

ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda jahonning rivojlangan mamlakatla-
rida pedagogika va psixologiya sohasida erishilayotgan ilg‘or tajribalarni 
amalda modernizatsiya qilgan holda qo‘llashi; 

O‘rta Osiyo mutafakkirlarining boy ma’naviy meroslaridan 
ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda foydalanishi; 

darsning barcha turlarida, mashg‘ulotlarda zamonaviy axborot 
texnologiyalari asosida o‘qitish metodlaridan foydalanishi; 

o‘qitadigan fan turkumi bo‘yicha avtomatlashtirilgan ta’lim 
tizimi uchun amaliy dasturlar paketini yaratishi lozim. 
Zamonaviy o‘qituvchi qiyofasidagi shaxs pedagogik-psixologik ji-
hatdan yuksak tayyorgarlikka ega bo‘lishi uchun, unda quyidagi fazilatlar 
namoyon bo‘lishi kerak (so‘z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o‘qituvchi 
tomonidan amalga oshirilishi zarur bo‘lgan vazifa, burch va mas’u-
liyatlarni ifodalaydi): 
1.
O‘qituvchi mamlakatimizning ijtimoiy va siyosiy hayotida ro‘y 
berayotgan o‘zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini 
chuqur anglab yetishi hamda bu borada o‘quvchilarga to‘g‘ri, asosli 
ma’lumotlarni berishi lozim. 
2.
Zamonaviy o‘qituvchining ilm-fan, texnika va texnologiya yangi-
liklari va yutuqlaridan xabardor bo‘lishi talab etiladi. 
3.
O‘qituvchi o‘z mutaxassisligi bo‘yicha chuqur, puxta bilimga ega 
bo‘lishi, o‘z ustida tinimsiz izlanishi shart. 
4.
O‘qituvchi pedagogika va psixologiya fanlari asoslaridan ko‘nik-
ma va malakaga ega bo‘lishi, ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda o‘quvchilar-
ning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘z faoliyati 
tashkil etishi zarur. 
5.
O‘qituvchi ta’lim-tarbiyaviy faoliyatda pedagogik va axborot tex-
nologiyalarining eng samarali shakl, metod va vositalaridan unumli foy-
dalana olish imkoniyatiga ega bo‘lmog‘i lozim. 

---

206 
6.
O‘qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga 
ega bo‘lishi davr talabidir. 
7.
O‘qituvchi yuksak darajadagi pedagogik mahorat, chunonchi, 
kommunikativ layoqatni, pedagogik texnika sirlarini (nutq, chehra, qo‘l-
oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, jest) chuqur o‘zlash-
tirib olishga erishishi lozim.
Ayniqsa, o‘qituvchi o‘zining individual nutq madaniyatiga ega bo‘-
lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni aks ettirishi kerak: 
a) nutqning to‘g‘riligi; 
b) nutqning aniqligi; 
v) nutqning ifodali bayon etilishi; 
g) nutqning sofligi 
(ya’ni, nutq tozaligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 
so‘zlardan holi bo‘lishi, faqat abadiy tilda ifoda etilishi);
jargon 
(muay-
yan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos bo‘lmagan so‘zlar);
varva-
rizm 
(muayyan millat tilida bayon etiladigan, o‘zga millatlarga xos so‘z-
larni noo‘rin qo‘llanilishi);
vulgarizm 
(haqorat qilishda qo‘llaniladigan 
qo‘pol so‘zlar) 
hamda konselyarizm 
(o‘rni bo‘lmagan vaziyatlarda ras-
miy so‘zlardan foydalanish)
so‘zlaridan holi bo‘lishi;
d) nutqning ravonligi; 
j) nutqning boyligi 
(hikmatli so‘zlar, ibora va maqollar, matallar 
hamda ko‘chirma gaplardan o‘rinli va samarali foydalana olish).
O‘qi-
tuvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo‘lishi kerak. 
 
16-chizma