O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi berdaQ nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti

Gulli o'simliklar 2 ta ajdodga bo'linadi.

Ikki pallalilar (Dicotyledones yoki Magnoliopsida) va bir pallalilar (Monocotyledones yoki Liliopsida). Akademik A.L. Taxtadjyan tasnifida ikki urug' pallalilar ajdodini 7 ta kichik ajdodga (325 oila, 10000 turkum, 80000 tur) bir pallalilar ajdodini 3 ta kichik ajdodchaga (65 oila, 3000 turkum, 60000 turga) ajratadi.

Gulli o'simliklar bo'limi turlarga nihoyatda boy. 0'sim liklar dunyosida ular muhim o rin egallaydi. Hozirgi vaqtda gulli o'simliklar 533 oila, 13 000 turkum va 250 000 ga yaqin tumi o 'z ichiga oladi.
Gulli o'simliklar Yer sharining deyarli barcha zonalarida uchraydi va o'simliklar qoplamida muhim rol o'ynaydi.
M ag n o liy asim o n lar (M agnoliopsida) yoki ikki u ru g ' pallalila r(D icoty ledonis) aj dodi Magnoliyasimonlaming ko'pchilik vakillari daraxt, buta, o 't o'simlikIar.
Gulining tuzilishi ochiq urug'lilaming qubbasini eslatadi - gul o'm i cho'zinchoq, unda changchilar va urug'lilar spiral holatda joylashgan.
Vegetativ organlarida ochiq urug'lilam ing ba’zi bir hususiyatlari ko'zatiladi, ya’ni traxieidlar uchraydi. Magnolidsimonlaming ko'pchiligi ochiq urug'lilarga o'hshash doim yashil daraxt hisoblanib, tropik va subtropik o lkalarda tarqalgan. Magnoliyasimonlar ajdodi 8 ta ajdodcha, 128 ta qabila, 429 ta oila, 10 000 turkum va taxminan 190 000 tumi o'z ichiga oladi (Taxtadjan...l968).

Ajdodchalar:

1. M agnoliyakabilar- Magnoliidae
2. Ayiqtovonkabilar - Ranunculidae
3. Chinnigulkabilar – CariophylIidae
4. Tem irdaraxtkabilar-Hamamilidae
5. Dilleniyakabilar- Dilleniidae
6. Ra’nokabilar-R osidae
7. Yalpizkabilar (labgullilar) - Lamiidae
8. Qoqio tkabilar (murakkabgullilar) - Asteridae M a g n o liy ak ab ilar ajd o d ch a si (M agnoliidae)

Ajdodcha magnoliyanomalar, lavmomalar va boshqa qabilalarga bo'linadi. Magnoliyanamolar (Magnoliidae) qabilasi Magnoliyanomalar (Magnoliales) qabilasi - daraxtsimon hayot shakldagi vakillardan iborat, magnoliyanamolar bo'r davridan boshlab Grenlandiyadan, Alyaska, Avstraliyagacha tarqalgan. Magnoliyanomalaming hozirgi areali uzuq- uzuq ( Shimoliy va Markaziy Amerikaning, Janubiy -- Sharqiy va Osiyo va Avstraliyaning bir qismi).
Magnoliyanamolami ba’zi bir vakillarining balandligi 35-40m ga boaradi. Lola daraxti bo'yi esa (Liiiodendron tulipifera) xatto 35m ga yetadi. Magnoliyalar turkimiga 70 tur kirib, 0'zbekistonda yirik gulli magnoliya ( M.grandiflora) iqlimlashtirilgan.
Shimoliy Amerikada (doim yashil turlari), Janubiy - Sharqiy Osiyoda ( bargini to'quvchi turlari) uchraydi. Gulning tuzilish formulasi Заз^Оз+з+зАдаСсо . Bu qabilaga 3 ta degeneriyadoshlar, magnoliyadoshlar va himantradoshlar oilalari kiradi. M ag n o liy ad o sh lar oilasi (M agnoliaceae) Oila vakillari daraxt va butalardan iborat bo'lib, ulaming 12 turkumga mansub, 240 ga yaqin turi mavjud.
Ular asosan Janubiy-Sharqiy Osiyoning va Shimoliy Amerikaning Janubiy-G'arbidagi o rmonlarda tarqalgan. Barglari oddiy. Gulli to'g'ri, ikki jinsli, gul qo'rg'on bolaklari 6-12 va undan ham ko'p.
Changchi va urug'chilari ko'p. Yashil va bargini to kib turadigan turlari bor. Yirik gulli magnoliya (M. grandiflora) bo yi 30 m ga yetadigan daraxt.
Yirik gulli magnoliyaning vatani Florida, doim yashil daraxt guli yirik ( diametri 30 smgacha ) oq, o ziga xos o tkir hidli gulga ega. Gulning xarakterli belgilari: gul o rin qabariq, oddiy yoki qo'sh guIqo'rg'onli gulqo'rg'on a’zolari tsiklik ( doira shaklida, joylashgan), changchisi va urug'chisi ko'p sonli, erkin spiral shaklda joylashgan.
Mevasi - ko'p urug'li murakkab bargak. Bu oilaga lola daraxti (Liliodendron tulipifera) ham kiradi. U bo yi 30-40m li daraxt. Guli lolaning guliga o'xshash. Shuning uchun lola daraxti deb nom berilgan.
Magnoliya va lola daraxti manzarali daraxt sifatida 1- yirik gulli magnoliya (M. grandiflora) guli va urug'i, 2- gul diagrammasi Lavmamolar (Laurales) qabilasiga 11 ta qabila kiradi. Ulardan eng yirigi lavrdoshlar oilasidir
Qabila - vakillari doim yashil daraxt yoki buta Janubiy - Sharqiy Osiyoda va Janubiy Amerikada tarqalgan.
Gulning tuzilish formulasi НСа3СОэ+3A9, G Q A yiqtovonkabilar ajdodchasi (Ranunculidae) Bu ajdodcha magnoliyasimonlar ajdodchasiga yaqin.
Ayiqtovonkabilaming ko'pgina vakillari o'tsimon o'simliklar. Ayiqtovonkabilar ajdodchasi 4 ta qabila, 13 ta oila va 200 taga yaqin turkumga mansub 4000 taga yaqin turlami birlashtiradi. Gullari ikki jinsli yoki ayrim jinsli, gul a’zolari spiralsimon va gemitsiklik shaklda joylashgan. . Urug'i endospermli, murtagi juda kichik.
Ajdodcha ayiqtovonnamolar, ko'knorigulnamolar kabi qabilalarga bo linadi. Ayiqtovonnamolar (Ranunculales) qabilasi. Qabila vakillari magnoliyanamolar bilan umumiy ajdoddan kelib chiqqan. Guli aniqlik tuzilishidan tsiklik tuzilishgacha, shuningdek gulqo'rg'oni aktinomorf shakldan zigamorf shakligacha o'zgarib borgan.
Qabila bir necha oilalami o'z ichiga olgan birlashtirib, ulardan ayiqtovondoshlar va zirkdoshlar kabi oilalar yirik va tabiatda keng tarqalgan.
Ayiqtovondoshlar ( Ranunculaceae) oilasiga 50 turkum va 2000ga yaqin tur kiradi. Ko'pchilik vakillari o'tsimon o simliklar, ba’zan chala butalar, lianasimon butalar ham uchraydi.
Ularni barglari navbat bilan joylashgan, ko'pincha panjasimon yoki patsimon qirqilgan, ba’zan butun yonbargsiz. Umumiy gul tuzilishi formulasi Ca5C 0 5Ae Goq. Mevasi bargak, bir urug'li yong'oqcha yoki ko sakcha. Ayiqtovondoshlaming turli organlarida alkaloidlar borligi sababli ulami chorva mollari yemaydi
. Ayiqtovondoshlar zararli ayiqtovon (Ranunculus sceleratus) bahor suvuro'ti (Adomis vemalis) kabi vakillari zaharli va dorivor turlardandir. O'zbekistonning baland tog'li shimoliy joylarida Tyan-Shan suv yig ari ( Aguilegia tian shanica). Bir yillik vakillaridan burishgan isparak ( Delphinium ruguolsum) va so'galli isparak ( D. barbatum), Zarafshan akoniti (Aconitum zeravschanicum) o'sadi.
Bular dorivor va manzarali o'simliklar hisoblanadi. Oilaning keng tarqalgan turlaridan biri yerbag'ir ayiqtovon (Ranunculus repens), urugida 1,40 foiz efir moyi saqlovchi sedana - Nigella sativa va dorivor isfarak - Delphinium semiborbatum, oq parpi - (Adonis turkestanica) kabi turlari bor.
Ayiqtovondoshlar oilasi 6 ta oilachaga bo'linadi, shulardan 5 tasining vakillari 0'zbekistonda o'sadi. 1-ayiqtovon (Ranunculus 3-4 Sedana (Nigella sativa) 5-Dorivor isfarak repens) umumiy ko rinishi, (Delphinium 2- gul tuzilishi semiborbatum) C

Magnoliya
Botaniklar zamonaviy o’simliklar gullarini taqqoslab, sayyoramizda yuzlab million yil oldin birinchi gulni ochgan uzoq ajdodi qanday ko’rinishda bo’lganini aniqlashtirdilar.



Gulli o’simliklarning tarqalishi
Gulli o’simliklarning kelib chiqishi va ularning dunyo bo’ylab shiddatli tarqalishi Darvinni ham qiziqtirgan: hamma narsa shunchalik tez sodir bo’lganki, ular hayotining birinchi qadamlari portlashga o’xshaydi.
Ular 250 va 140 mln yil avval orasida paydo bo’lgan deb hisoblanib, ulardan oldin paydo bo’lgan (250–310 mln yil avval) ochiq urug’lilarni tezda siqib chiqarganlar va sayyorada uzoq vaqt davomida ustunlikka ega bo’lishgan.
Bugun har 10 ta o’simlikdan to’qqiztasi yopiq urug’lilardir (gulli o’simliklar), ularning xilma-xilligi 300 mingdan ortiq turlar bilan baholanadi. Bu xilma-xillik birgina yagona ajdoddan tarqalgan deb tasavvur qilish qiyin.
Biroq gulli o’simliklarning evolyutsion tarixini anglash qiyinchiliklarni tug’diradi. Ularning boshqa o’simliklardan ajratib turuvchi asosiy tomoni bu ularning o’zidan so’ng “toshqotma solnomasi”ni amalda qoldirmaydigan, juda nafis to’qimalardan shakllangan gul — jinsiy urchish organidir
Hozirgi kunda bizgacha yetib kelgan eng qadimiy topilma bu bir necha yil oldin Ispaniyada tarqalgan va yoshi tahminan 130 mln yil deb sanalgan, qirilib ketgan Montsechia vidalii  suv o’simligining guli hisoblanadi.