O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi bm. Umarov

Pedagogik jamoaning asosiy belgilari:

• Ichki, ishonchli xotirjamlikning nomoyon bo'lishi, doimiy tetiklik, harakat qilishga tayyorlik. Jamoa har bir a'zosida o'z qadr- qimmatini bilish tuyg'usining mavjudligi, o'z jamoasi bilan faxrlanish.

  
  

• Jamoaning birligi, uning a'zolarining do'stona birlashishi. Ichki munosabatlarda ayrim tarbiyalanuvchilarni tanqid qilish va jazolash mumkin, lekin bunday ta'sir ko'rsatishning maxsus shakllaridan tashqarida har bir tarbiyalanuvchiga tegishli baho berish, uni begonalar oldida himoya qilish, unga hech qanday ozor etkazmaslik.

  
  

• Jamoa barcha a'zolarining himoyalanganligi. Har bir tarbiya- lanuvchi, u qanchalik zaif, kuchsiz bo'lmasin, o'zining yakkaligi yoki himoyasizligini his etmasligi kerak.

  
  

• Jamoa barcha a'zolarining oqilona va foydali faolligi.

  
  

• Harakatlarda va so'zlarda o'zini tuta bilish.

  
  

3. Pedagogik jamoadagi o'zaro munosabatlar psixologiyasi

   
   

• *^Adagogik jamoaning shaxsga ta'siri samaradorligi shaxsning sntof ^ag- ^yli'^{ali bUan} belgilanadi. Bunga quyidagilar kiradi: shax-mazki • *^iyat' ^{ozaro mu}nosabatlar, rahbarlikdan qoniqish, shaxsning ham '^ja""^vldgj himoyalangamigi, uning ichki xotirjamligi. Bularning rivojla^AV ^behbudik atamasi bilan ta'riflanadi va u bola shaxsi hi_SoblA^{ls tam}S ^uni hayotidagi ilk bosqichlaridanoq majburiy sharti

iboratF^^^^{8 korsatib} °'tilganidek, ruhiy muhitning mohiyati shundan ' J^airioada tarkib topgan o'zaro munosabatlar jamoa

a'zolarining qadriyatlari, axloq normalari va manfaatlari bilan bel- gilanadigan alohida hissiy-ruhiy tusga ega bo'ladi. Har bir shaxs faolligi darajasi jamoaning shaxsga ta'siri singari shaxs ushbu jamoada hissiy behbudlikni qanchalik boshidan kechirishi bilan belagilanadi.

Demak, har bir shaxs kamolotining va butun jamoaning yuqori ishchanlik qobiliyatini rag'batlantiruvchi ruhiy muhitni tashkil etayotganda, guruh a'zolari orasidagi o'zaro munosabatlarni va unda hukmron bo'lgan qadriyatlarni tartibga solishdan boshlash kerak.

Pedagogik jamoada o'zaro manosabatlarning rasmiy va norasmiy tuzilishlari ajratilib ko'rsatiladi. Bu erda har ikki tuzilish shaxs jamoada egallashi mumkin boigan nuqtai nazardangina qarab chiqiladi.

Munosabatlarning rasmiy tuzilmasi — bu tashqaridan, jamiyat tomonidan berilgan va ushbu jamoa faoliyat ko'rsatishi zarur bo'lgan holatlar (pozisiya) sistemasidir.

Norasmiy shaxslararo munosabatlar sistemasida holatlar har bir o'quvchining o'ziga xosligi va ushbu sinfning xususiyatlari bilan belgilanadi.

Boshlang'ich o'quv maskanidayoq bolalarning sinf jamoasida muayyan, ularni jalb etuvchi holat (pozisiya)ni, ya'ni etakchi, eng yaxshi o'quvchi, eng yaxshi sportchi va hokazo holatlarni egallashga intilish kuzatiladi.

Ijtimoiy holat ikki o'lchov: shaxsning ijtimoiy xulq-atvori va atrofdagilarning ijtimoiy umidi bilan xarakterlanadi.

Ijtimoiy xulq-atvor — bu real xatti-harakatlar bo'lib, ular tufayli odam o'zini istalgan rolda qaror toptiradi.

Ijtimoiy umidlar — bu atrofdagilarning ushbu odam holatiga munosabatidir. Agar kimdir o'zini mazkur holatda qaror toptirgan bo'lsa, atrofdagilar uni bu holatga „bog'lab qo'ygandek" bo'ladilar. O'quvchilar yuqori sinfga o'tgani sayin o'z ijtimoiy holatlarini odatda bilibgina qolmasdan, shu bilan birga ko'pincha ularni o'zgartirishga ham intiladilar. To'g'ri, tarkib topgan ijtimoiy umidlar bunga xalaqit beradi.

Ijtimoiy umidlar barqaror bo'lganligi uchun o'smir vaqtini o't- kazib yuborgan holatni o'quvchining o'zi o'zgartirishi qiyin bo'ladi, bu erda pedagogning yordami kerak.

Pedagogik jamoa ichki holatlari orasida peshqadam, etakchining holati alohida o'rin turadi. Bu guruh oldida turgan vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi bilan bog'liqdir. Aynan peshqadamlar 32

jamoaning normalari va qadriyatlarini belgilaydi. Peshqadam o'z hola- tining obro'ligi bilan o'z fikrini o'tkazish uchun katta imkoniyatlarga ega. Bolalar peshqadam o'quvchilarga ishonganlari uchun ham ularga taqlid qiladilar, Jamoadagi psixologik muhit ko'p jihatdan kirn peshqadamligiga bog'liq bo'ladi.

2.4. Pedagogik jarayondagi nizolar va uni oldini olishning psixologik masalalari

Hozirgi kunda nizolarni samarali bartaraf etish pedagogik jamoa- dagi psixologik muhitni emosional yaxshilashga qaratilganligi, hamkorlikda ishlash samaradorligini oshirishni ta'minlash garovi ekanligi hech kimga sir emas. Shu boisdan pedagogik faoliyatdagi, va umuman, nizolar haqida zaruriy ma'lumotlarga ega bo'lish foydadan holi bo'lmaydi.

Nizolarni buzg'unchilik oqibatlarini muvaffaqiyatli hal etish ularni atroflicha o'rganishni talab etadi. Bunga esa jamoani yuqori darajada rivojlanganligi va iliq ijtimoiy psixologik muhitga ega bo'lishi orqali erishiladi.

Dastlabki nizo haqidagi konsepsiyalar XIX-XX asrlarda vujudga kelib, asosiy nizo va uning echimlarini topish yo'llari bo'yicha qo'yilgan qadamlar o'tgan asrning oxirlarida salmoqli o'rin tutadi.

Bugungi kunda psixologiya va ijtimoiy psixologiyada V.O. Ageev (1990), A.A. Bodalev (1983), V.I. Juravlev (1983), N.N. Obozov (1979), LA. Kon (1997), Ya.A. Ansupov, A.I. Shipilov (2000), F.M. Borodkin (1989), A.K. Zaysev (1992,1993), A.G. zdravomislov (1995) va shu kabi boshqalarning tadqiqotlarida nizoning nazariy asoslari yoritiladi.

Nizo (lotincha so'zdan olingan bo'lib, „to'qnashish") — maqsad, qiziqish, pozisiyalar, fikrlar, qarashlar, kishilarning o'zaro ta'sir- lashuvidagi qarama-qarshi yo'nalishlar bo'yicha to'qnashishlardan iborat.

Jamoadagi nizoning tabiatini yoritishdan oldin uning ikkita xa- rakterli jihatini inobatga olishimizga to'g'ri keladi. Birinchisi — nizo va ikkinchisi nizoli vaziyatdir. Ko'pgina adabiyotlar tahlili asosida nizo bilan nizoli vaziyat ajratib turuvchi quyidagi formulani e'tiborga olish muhim deb hisoblaymiz: Nizo + Muammo + Nizoli vaziyat + Nizo ishtirokchilari + Insident.

Bundan ko'rinayaptiki, nizo — nizoli vaziyat va u bilart bog'liq boshqa bir qator ahamiyatga ega elementlarni birlashtirishining guvohi bo'lish mumkin.

Pedagogik jamoadagi nizolarni tahlil etish va ularni hal etish zarurati tug'ilganda nizo tarkibidagi har bir elementni o'rnini aniq baholashga to'g'ri keladi. Nizolarni vujudga kelishi va uni oldini olishda yuqorida taqdim qilingan formulaga alohida e'tibor qaratish ma'qul.

Psixologik muhit guruhiy manfaatlarni qondirish, shaxslararo va gurahiy nizolarni hal etishdagi amalga oshirilayotgan muloqotda vujudga keladi va namoyon bo'ladi.

Shu bois ushbu munosabatlar tafovutli xarakterga egaki, ular ba'zan do'stona, hamkorlik, musobaqa yoki raqobat, hamjihatli yoki uyaltirib qo'yish, qo'pollik yoki ongli tartib-intizom tarzida gavdalanadi.

Psixologik adabiyotlar tahlilidan kelib chiqib aytish mumkinki, ta'lim oluvchilarning o'zaro ta'sirlashuvi ko'pchilik holatlarda to'rtta asosiy ta'sir ko'rsatish usuli orqali amalga oshiriladi: e'tiqod, taqlid, ta'sir, majburlash.

Ta'kidlab o'tilgan usullardan ham ma'lumki, pedagogik jamoadagi o'qituvchi va ta'lim oluvchilar o'rtasidagi o'zaro ta'sirlashuv forma- larida ham ular o'z aksini topishi tabiiy. Chunki, ba'zi holatlarda, o'qituvchi tomonidan berilayotgan topshiriq va vazifalarning berilishi ta'lim oluvchilarning dunyoqarashiga mos kelish va kelmasligiga qarab nizoli holatlarni vujudga kelishi tabiiydir. Agar o'qituvchi shaxsi pe- dagogik jamaoda etarlicha mavqeiga ega bo'lgan sharoitda beriladigan vazifa va topshiriqlarning bajarilish tartibi ta'sir ko'rsatishning e'tiqod darajasini namoyon qilishi mumkin. Ishonch va nufuzning yo'qolishi, etkazilayotgan ma'lumotlarning to'laqonligi va aniqligi, muloqot jarayonlarida shubhaning paydo bo'lishi va boshqalar ham aynan nizoli vaziyatlarni jamoada kechishiga zamin hozirlaydi.

Nizo to'g'risidagi odatiy tasawurlar ma'lum maxsus tadqiqotlar tomonidan salbiy ahamiyatga ega ekanligi tasdiqlandi. M.Doychning ishlarida nizolar nazariy jihatdan tahlil qilinib, ular ikkita turga ajratiladi: destruktiv va produktiv.