O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi bm. Umarov

Tarbiya bu bir maqsadga qaratilgan ijtimoiy jarayon bo 'lib, u to'rtga bo'linadi.

1. Tarbiyalash o'qitish jarayonida olib boriladi va uning barcha shakl va usullari tarbiyaning mazmunini yoritishga harakatqiladi, bunga

   
   

S.L. Rubinshteyning ,,0'qitish orqali biz tarbiyalaymiz, tarbiyalash °rqali o'qitamiz fikrlarini misol qilishimiz mumkin"degan. Ushbuni mazmunini tahlil qiladigan bo'lsak tarbiya o'qitishning mazmuniga kiradi.

2. Tarbiya ma'lum bir muassasa tashkilotlarida olib boriladi, masalan har-xil to'garaklarda, jamoat ishlarida, turli yo'nalishlarda mehnat qilish oqibatida. Bu joyda tarbiyaning mazmun — mohiyatini ochib berishga barcha shakl va usullar xizmat qiladi.

   
   

3. Tarbiya ta'lim jarayonidan tashqarida amalga oshiriladi, oilada, mehnat jamoasida, guruhda, jamoat muassasalarida, bu joylarda ta'lim olib borilishi mumkin, lekin reja asosida emas,

   
   

4. Tarbiya boshqa muassasalarda olib boriladi, masalan: klublar, madaniyat uylarida, har xil to'garaklarda, bu erda ta'lim epizodik xarakterga ega bo'ladi.

   
   

Tasawur qiling: ilmli, katta ixtirolarga qurbi etadigan, qonunlarni yaxshi o'zlashtirgan mutaxassis ma'naviyatsiz, tarbiyasiz, ahloqsiz bo'lsa nima bo'lishi mumkin? U o'z manfaatini o'ylaydi, Vatan uchun biror narsa qurbon qila olmaydi, chunki u xudbin, Unda mehr-oqibat, fidoyilik, vatanparvarlik, milliy g'urur yo'q. U muhtojlarga yordam bermaydi, chunki unda tarbiya shakllanmagan.

Xulq-atvor va odatni shakllantirish, ma'lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri — uning o'zini anglashidir. Odamning o'zini anglashi, o'z navbatida, shaxsning muhim belgisi hisoblanadi. Odam o'z tevarak-atrofidagi olamni biluvchi va shu olamga ta'sir etuvchi sub'ektdir. Odamning idrok etadigan, tasawur qiladigan narsalari uning uchun ob'ektdir. Ana shu nuqtai-nazardan olganda, odamning o'zini anglashi sub'ektiv ravishda o'zini „men" deb his qilishida ifodalanadi.

Odam ijtimoiy zot bo'lganligidan unga o'zligini anglash qobiliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o'zga kishilar bilan qiladigan har turli munosabatlarda odamning o'zini anglashi, o'zini „men" deb bilishi vujudga keladi va taraqqiy etadi. Odam o'zini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, o'zining o'tmishi va kelajagini, o'z huquq va burchini va nihoyat o'zining fazilat hamda kamchiliklarini anglashi o'zini anglashiga kiradi.

Inson tabiatini o'zgartiradigan, uning shaxsining tarkib topishiga ta'sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosa- batlarining o'sishi va o'zgarishidir. Bundan tashqari, yana inson shaxsining tarkib topishiga ta'sir qiluvchi kuchli omil — inson orttirgan tajribalarning tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qi- lib inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo'lib, u kishining individual hayoti davomida ma'lum konkret omillarning ta'siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta'sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tug'ilib o'sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta'siri bo'lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta'lim-tarbiyaning ta'siridir va nihoyat, uchinchisi, odamga nasliy yo'l bilan beradigan irsiy omillarning ta'siridir.

Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o'tgani- mizdek, faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bog'liqdir. Bu faktor nasliy yo'l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta'siridir. Odamga nasliy yo'l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlar beriladi. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va ko'zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug'ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya'ni uning aqliy tomonlari bilan bog'liq boigan sifatlari nasliy yo'l bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlar nasliy yo'l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya'ni ro'yobga chiqishi uchun albatta, ma'lum sharoit bo'lishi kerak.

Hozirgi kunda xalqimiz orasidan etishib chiqqan iste'dodli olimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste'dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo'l bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro'yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili bo'la oladi.

Shuning uchun ham, xalq pedagogikasida tarbiyaning mayda- chuydasi, ya'ni birlamchi-ikkilamchi sohasi bo'lmaydi: hamma narsa hisobga olinishi kerak, ayni chog'da tarbiyaning nihoyatda nozik, injiq, murakkab tomonlari e'tiborga olingan holda, etti o'lchab bir kesishga ^amal qilinadi. Xarakterli tomoni xalq pedagogikasining, bugun va ertani o'ylab ish tutiladi, bundan tashqari tarbiyaning o'tmishini ham unutmaslik, bugunning qadriga etishlik, kelajakka umid asnosida olib boradi.

Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jihati bor, bu hayot, tabiat ^va jamiyatdagi har bir voqea — hodisa, predmet, ko'rinish, qisqasi, jonli-jonsiz neki bor, undan unumli foydalanishdir.

O'rniga kelganda xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta'sir, ibrat namunasi, tajriba natijalari, tasdiqlash ham alohida o'rin tutishini aytib o'tish zarur.

Xalq bisotidagi eng yaqin tabarruk so'zlar — duo, olqishlar xalq tarbiyasiga qaratiladi. Xalq pedagogikasida yaxshi so'z, duo, ol- qishning ta'sir kuchi, tarbiyaviy ahamiyati, inson ma'naviy ustuvorligi, iymon-e'tiqod butunligiga alohida ahamiyat beriladi.

Xalq pedagogikasi iqtidorli shaxslar yoki jamoa tomonidan yaratilmagan, balki o'sha iqtidorli savodli shaxslar tomonidan qog'ozga tushirilib saqlanib qolingan, masalan Al-Buxoriyning hadislarini olib ko'raylik.

Endi savol tug'ilishi mumkin, xalq pedagogikasining bunchalik ta'sir kuchi, ahamiyati nimada? Yashovchanligi, „umri" ning bun- chalik uzoq muddatlar bilan o'lchanishi, uni hech qanday kuch- qudrat bilan tenglashtirib bo'lmasligining boisi qayerda?

Birinchidan, uning hayotligi, ta'sirchanligi, serqirra, serma'- noligida bo'lsa, ikkinchidan, uning bevosita xalq tomonidan mavjud hayot jarayonida jonli an'analarida yaratilishi, yashashi, hayot, inson muammolarini qamrab olishi, tarbiyaning eng dolzarb masalalarini echihshi hal qilishga qaratilgani, uchinchidan, umuminsoniy yo'na- lishga, umumbashariy g'oya maqsadlariga qaratilgan bo'lganligidir. Shuning uchun ham, xalq pedagogikasini turli to'fon bo'ronlardan, ur-yiqitlardan eson-omon qolganlari bugungi kungacha etib kelgan.

Har qanday boylikning nihoyasi bo'ladi, oltin, zar, zarga o'ra- lishning umri qisqa, binolar qulashi, nurashi, sulolalar kelib-ketishi, avlodlar ketidan yangilari kelishi tabiiy, ammo, xalq pedagogikasi hayqirib oquvchi daryodek uyg'oq, quyosh taftidek issiq, oy nuriday nurafshon.

Xalq pedagogikasidan foydalanishda quyidagi vazifalarni nazarda tutish lozim:

— Ta'lim muassasalarida bolalar va talabalarning yoshiga xos ravishda milliy istiqlol mafkurasini sir^Adirishning differensial pedagogik- psixologik dasturini yaratish;

— Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida o'quvchi-talabalar ongida milliy g'oya va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish ishlarini uzluksiz tarzda olib borish:¹

Pedagogik faoliyat bu bir kunlik, bir soatlik yoki bir oylik faoliyat emas balki pedagogik mahorat, o'ziga xos ko'p vaqt talab qiladigan pedagogik jarayon hisoblanadi. Uzluksiz ta'lim, bu hozirgi kun talabidan kelib chiqib, hozirgi kun uchun dolzarb muammo hisoblanadi.

Ma'lumki, shaxs odam ishtirok etadigan ijtimoiy munosabatlar sistemasining ta'siri ostida va unda o'zi bajaradigan faoliyat ta'siri ostida tarkib topadi. Ijtimoiy muhitning, kollektivning shaxsga ta'siri to'g'risida gapirilar ekan, ijtimoiy psixologiya ishlab chiqayotgan ref- erent guruh tushunchasiga asoslanish zarur. Gap shundaki, hammma odamlar ham, hatto eng yaqin tevarak-atrofdagi odamlar ham maktab o'quvchisining shaxsiga ta'sir qilavermaydi, ko'pchilikning fikrlariga u befarq qaraydi. Har bir odam uchun bo'lganidek, har bir maktab o'quvchisi uchun ham ayrim guruhlar (ba'zan bunday guruh bir kishidan tarkib topgan bo'lishi murnkin) mavjud bo'ladi, u shaxs sifatida bu guruhlarning fikrlari, o'zi uchun nihoyatda ahamiyatli bo'lgan mulohazalari bilan hisoblashadi. Oila, sinf, sinfdagi ayrim o'quvchilar, ba'zi o'qituvchilar, hovlidagi ulfatlar, yaqin do'st va hokazolar muayyan maktab o'quvchisi uchun ana shunday referent guruhlar bo'lishi mumkin. Maktab o'quvchisining tez-tez uchrab turadigan tarbiyaviy ta'sirlariga befarq yoki hatto salbiy munosabatda bo'lish hollariga ko'pincha o'quvchining tarbiyachiga ma'lum bo'lmagan referent guruh pozisiyasida turishi sabab bo'ladi. A.V.Petrovskiyning oqilona fikriga ko'ra, agar tarbiyachi, maktab o'quvchisi hech narsa va hech kim ta'sir qila olmaydi, deb da'vo qiladigan bo'lsa, bu narsa odatda tarbiyachining maktab o'quvchisi axloqiy pozisiyasini belgilab beradigan ta'sirli referent guruhlardan mutlaqo xabarsiz ekanligini bildiradi.

Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning hal qiluvchi ta'siri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan, ta'sir ko'rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, formalari hamda metodlarining qo'llanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta'sirlardan ajralib turadi. A.S. Makarenko alohida ta'kidlab bunday degan edi, „sog'lom tarbiyaviy vaziyatsiz mukammal shaxs vujudga kelgan yoki aksincha, to'g'ri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan shaxs tarkib topgan birorta holni bilmayman".

Maktab o'quvchisining muayyan qoidalar va normalarni bilishi ma'naviy xulq-atvorning zarur shartidir. Biroq axloq normalarini shu

tariqa bilish o'z-o'zidan axloqiy xulq-atvorni tegishli darajaga erish- tirmaydi. Buning ustiga, bilimlarni ma'naviy xulq-atvor praktikasisiz o'zlashtirib olish — ma'naviy bilimlar bilan ma'naviy xulq-atvor o'rtasidagi ajralishda ifodalanadigan „axloqiy formalizm" deb ataluvchi formalizmning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun maktabga- cha tarbiya muassasasi tarbiyalanuvchisi, maktab o'quvchisining hayoti va faoliyatini to'g'ri tashkil qilish, ijodiy axloqiy, sosial ijtimoiy xulq- atvor tajribasi uning shaxsini tarkib toptirishda asosiy narsa bo'lishi kerak. O'quvchida bu narsa tarbiyachi rahbarligida hosil bo'ladi. Bu narsa o'quvchilarda bilimlar sistemasini — tabiiy, axloqiy va g'oyaviy- siyosiy bilimlar sistemasini, (bu bilimlar muayyan darajada etakchi rol o'ynagan paytda) tarkib toptirish bilan yuz berishi kerak.

Psixologlar (awalo L.I. Bojovich va uning shogirdlari) bola va maktab o'quvchisining shaxsini tarkib toptirishda uning faoliyatini to'g'ri tashkil qilish, uning to'g'ri xulq-atvor tajribasini orttirishigina emas, balki xulq-atvorining (ma'lum harakatga undovchi fikrlari, his- tuyg'ulari, maqsadlari sistemasini) to'g'ri motivlarini tarbiyalash ham hal qiluvchi narsa ekanligini ko'rsatib beradilar.

Psixologlarning bergan ma'lumotlariga ko'ra, birgina faoliyatning o'zida (bu faoliyatning bola uchun nima sababdan yuz berishiga ham qarab) shaxsning har xil (va hatto bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan) sifatlari tarkib topishi mumkin. Masalan, biz tarbiyalanuvchilarni boshqalarni ochiqdan-ochiq va dadil tanqid qilishga o'rgatamiz. Ana shunday qilish bilan bolada prinsipiallik, jasurlik, sof dillik, tanqidiy ko'z bilan qarash fazilatlari tarkib topadi deb hisoblaydilar. Ammo biz aytilganlarni hisobga olmasak, hamisha ham o'zimiz ko'zlagan maqsadga erishavermaymiz. Chunki xulq-atvorning ana shu to'g'ri formasi negizida maktab o'quvchisi amal qiladigan motivlar yotadi. Bu xulq-atvor shaxsan o'quvchining o'zi uchun qanday ma'noga ega bo'lishiga qarab, unda har xil sifatlar tarkib topishi mumkin. Agar o'quvchi o'z o'rtog'ini prinsipial motivlar asosida tanqid qiladigan bo'lsa, bu tanqid uning o'rtog'ida xarakterning prinsipiallik, qat'iylik, halollik singari sifatlarini tarkib toptirishga yordam beradi; bordi-yu, o'z aybini o'rtog'ining bo'yniga qo'yish istagi bilan tanqid qiladigan bo'lsa, bu xudbinlik, individualizmning tarkib topishiga yordam beradi. Agar shaxsiy g'araz bilan tanqid qilinadigan bo'lsa, unda shu asosda qasoskorlik, makkorlik, insofsizlik xislatlari tarkib topadi. Agar bunday tanqid qilishga, nihoyat, o'qituvchidan qo'rkish va unga yoqish istagi 46

voki mag'rurlik istagi, prinsipiallik sabab bo'lsa, unda laganbardorlik, ikki yuzlamachilik singari xislatlar tarkib topishi mumkin. Binobarin, to'g'ri xulq-atvor tajribasi bu xatti-harakat muayyan motivlar asosida amalga oshirilgan vaqtdagina ko'zlangan maqsadga olib keladi. Shuning uchun xulq-atvorning to'g'ri motivlarini tajribada tarbiyalash va mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab o'quvchilarida muayyan vaziyatlarda tarbiyaviy ta'sirlar vositasida yuzaga keladigan ijobiy motivlar ularning tajribasida mustahkamlanishi va barcha boshlang'ich vaziyatlarga tarqalishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, shaxsning har bir sifat strukturasiga, binoabarin, maktab o'quvchi- sining tegishli xatti-harakatiga ijobiy munosabatda bo'lishiga imkon beradigan motiv, ikkinchidan, xatti-harakatlarning mustahkamlangan usuli kiradi. Shunday qilib, shaxsning sifati L.J. Bojovichning iborasi bilan aytganda, xatti-harakat motivlari va bu motivlar tegishli forma- larining o'ziga xos birikmasidir. Xatti-harakat barqaror, hukmron (asosiy) motivlarning sistemasini ba'zi psixologlar (L.I. Bojovich, M.S.Neymark) shaxsning yo'nalishi deb ta'riflaydilar. M.S. Neymark maktab o'quvchilarining yo'nalishini tadqiq qildi va bu yo'nalishning uchta asosiy turini — kollektiv, shaxsiy va ishchanlik yo'nalishlarini (ishga, faoliyat jarayoniga bo'lgan yo'nalishni, ijodiy faoliyatga qiziqishni) alohida ajratib ko'rsatdi. Yo'nalishning kollektiv, shaxsiy turlari bir xil, to'g'ri xarakteristikasiga ega bo'lmasligi kerak. Haqiqiy kollektiv yo'nalishidan tashqari „xudbinlik guruhi" deb atalgan yo'nalish — boshqa koUektivlarning qiziqishlarini mutlaqo mensimagan holda faqat bitta kollektivning, (guruh, sinf) qiziqishlarinigina e'tirof etadigan yo'nalish ham bor. Shaxsiy yo'nalish shaxsiy yutuqlarga erishishga qaratilgan yo'nalish sifatida hamma vaqt ham kollektiv yo'nalishiga qarama-qarshi bo'lavermaydi.

Psixologlar tarbiyaviy ish metodlarining psixologik asoslarini ishlab chiqayotganlarida, tarbiyaning har qanday metodiga abstrakt tarzda qarab va uni baholab bo'lmaydi, degan fikrga asoslanadilar. Bu metodlar qo'llanilayotganda, birinchidan, tarbiyalanayotgan o'quv- chining yosh va individual xususiyatlarini, ikkinchidan, shu o'quvchi a'zo bo'lgan bolalar kollektivining xususiyatlarini, nihoyat, tarbiyaviy ^A'sir ko'rsatiladigan muayyan konkret sharoitlarni hisobga olish zarur. Shaxsning ijobiy yo'nalishini tarkib toptirish uchun, maktab °'quvchisining barcha vaziyat va holatlarida to'g'ri yo'l tutishi uchun uning nima qilishni bilishi, o'zi hurmat qiladigan kishilaming nima qilayotganlarini ko'rishi va o'zi ham to'g'ri xulq-atvorli bo'lishni mashq qilish (bu — eng muhim) zarur.

Bilimlar — axloqiy tasawurlar va tushunchalarning muayyan sistemasini egallamasdan turib haqiqiy e'tiqodlarni tarkib toptirib bo'lmaydi. O'z-o'zidan bu bilimlar axloqiy xulq-atvorni belgilamasdan turib, unga muhim ta'sir ko'rsata olmaydi. Psrxologik tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, axloqiy tushunchalarni o'zlashtirish jarayoni juda murakkab jarayon bo'lib, unga maxsus rahbarlik qilishni talab etadi. O'quvchilarning tasodifiy hollar, ko'chadagilarning bema'ni ta'siri, kattalarning yaramas xatti-harakatlari ta'sirida tarkib topadigan axloqiy tushunchalari tarbiyachilar va jamoa tomonidan to'g'ri g'oyaviy rahbarlik qilinmasa, hatto, noto'g'ri, buzuq tushunchalarga aylanib qolishi mumkin. Ba'zan o'quvchi turmushdagi biror fakt yoki voqeani, adabiy asarlardagi mazmunni, kinokartinalarni o'zi mustaqil tushuna olmay, noto'g'ri xulosalarga kelib qoladi. Juda og'ir sharoitlarda o'quvchida xato fikrlargina emas, balki ma'naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko'ra, bizga yot bo'lgan xatolar ham yuzaga kelishi mumkin.

Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng muhim yo'li o'quvchilarning o'zlarida to'g'ri xulq-atvorni yuzaga keltirish bilan axloqiy tajribani boyitish va umumlashtirish yo'lidir, albatta. O'quvchilardagi axloqiy bilimning turli-tuman shakllari, ularning ongi va his-tuyg'ulariga jonli, yorqin otashin so'zning (jamoalarda uyushtiriladigan etik suhbatlar, ma'ruzalar, munozaralar) ta'siri bu ishni ancha to'ldirishi mumkin.

Aktiv ta'sir ko'rsatishning ajoyib ustasi bo'lgan A.S.Makarenko ham axloqiy (etik) suhbatlarning chinakam tarafdori edi. Uning o'zi nazariy axloqiy turdagi suhbatlarning konspektini yozar, ularda eng yaxshi bunday axloqiy nazariyaning katta samaralarini ko'rar edi.

Bu borada muayyan tamoyillar ishlab chiqilgan bo'lib, axloqqa doir suhbatlar o'sha tamoyillar asosida tuzilishi kerak. Bu tamoyillar quyidagilar:

1. Axloqqa doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bo'lishi lozim. Mavhum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar bilan toliqtirib qo'yishga yo'l qo'yib bo'lmaydi.

   
   

2. Odatda, suhbat o'tkaziladigan kollektivni, uning yo'nalishini, kollektiv a'zolarining o'zaro munosabatlarini, o'qituvchiga, o'qish va boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.

   
   

3. Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o'tkazib turmaslik darkor. Agar suhbatlar konkret sabablar bilan, mamlakat yoki kollektiv hayotidagi biror voqeaga to'g'irlab o'tkazilsa, juda yaxshi natija beradi.

   
   

4. Suhbatni yorqin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni, hayotiy voqealar yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni tahlil qilishdan boshlab, umumlashtirish va xulosalar chiqarish asosida o'tish tavsiya etiladi.

   
   

5. Emosional tarzda keltirilgan, yorqin va ta'sirchan obrazga oqilona tayanish (nafis san'atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish. Kinofilmlar yoki teatr asarlariga jamoa bo'lib borish yohud ularni jamoa bo'lib eslash) zarur.

   
   

6. O'quvchilarning ongiga singdiriladigan qoidalarning yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va buning oqibatida dalil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi bo'lishga qodir bo'lgan o'smirlar va katta yoshdagi o'quvchilar bilan suhbat o'tkazish paytida juda muhimdir. Boshqa tomondan, bu yoshda so'z ta'sirining samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki o'quvchida rivojlanib boradigan tanqidiy tendensiyalar ko'pincha uni kattalarning dalillariga ehtiyotkorlik bilan, ishonmasdan va noto'g'ri tushunib qabul etishga, ularning dalillarini rad qilishga, biror qoida bilan kelish- maslikka, kattalarning iltimoslari va talablariga qarshi chiqishga majbur etishi mumkin. Boshqa narsani ham nazarda tutish kerak: o'quvchi ko'pincha kattalarning o'ziga aqlli kishi deb murojaat qilishlaridan, uning ko'p narsani tushunishiga ishonishlaridan mag'rurlanib yuradi. Unda bu ishonchni oqlash, ana shunday munosabatga munosib kishi bo'lish istagi yuzaga keladi.

   
   

7. O'quvchilarda maksimal faollik, jonli ravishda fikr almashish istagini uyg'otish, ularning fikrini avj oldirish va o'zlarini axloq ma- salalari ustida o'ylab ko'rishga majbur qilish zarur. O'quvchilarga tayyor haqiqatni zo'rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarni ularning faol ishtirokida (ammo o'qituvchining rahbar- ligida) chiqarish kerak. Buning uchun suhbat jarayonida muhokamaga qo'yilishi kerak bo'lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo'yish tavsiya etiladi.

   
   

8. O'quvchilarda chuqur va ta'sirchan emosiyalarni uyg'otishga intilish lozim. Bunda o'qituvchi suhbatni befarq va shavq-zavqsiz emas, balki emosional tarzda jonli qilib o'tkazganidagina erishish mumkin. O'qituvchi o'zining ehtirosli e'tiqodi o'smirlarga yuqishini unutmasligi darkor. O'smirlarning o'zlari his etadigan tuyg'ularni taxminan quyidagi formada anglab olishlariga erishish juda muhimdir: „Nima uchun bu

   
   

hodisa menda shunchalik g azab va nafrat uyg'otadi?", „Nima uchun men bu xatti-harakatlardan shunchalik hayratlandim?"

Tarbiyachilarning shaxsiy namunasi o'quvchi shaxsini tarkib toptirishda muhim ahamiyatga ega. Kichik maktab yoshidagi o'quvchi ko'pincha o'qituvchiga taqlid qilib, unga o'xshashga harakat qiladi, lekin birinchidan, buni ko'pincha tushunib etmasdan qiladi, ikkin- chidan o'qituvchining tashqi ko'rinishi va qiliqlariga taqlid qiladi, chunki u hali shaxsning namoyon bo'lishini tahlil qilishga va shaxsning barqaror xislatlarini anglab etishga qodir emas. O'smir va katta maktab yoshidagi o'quvchi ko'pchilik hollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar. O'smir o'zini katta deb hisoblay boshlagandan e'tiboran kattalarning xatti-harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning uchun unda tevarak-atrofdagi kishilarning, ayniqsa, o'ziga eng yaqin va o'zi uchun eng obro'li kishilarning xatti-harakatiga qiziqish hamda e'tibor berish yuzaga keladi. O'qituvchi qanchalik obro'li bo'lsa, uning e'tiqodi, bilimlari, fikrlari, didi o'quvchilarga shunchalik ko'p ta'sir qiladigan bo'ladi. O'smir kattalarning biror xislatlariga taqlid qilayotib, ko'pincha bu xislatlarni shunchalik ilib olish bilan birga, ulaming salbiy xislatlari va xatti-harakatlarini ham o'ziga singdirib oladi. Agar o'qituvchi muayyan maqsadni ko'zlaydigan va prinsipial matonatli, o'z burchini qat'iyat bilan bajaradigan bo'lsa, xuddi shu narsalarni o'z tarbiyalanuvchUaridan ham talab qilish unga oson bo'ladi. Aksincha, o'qituvchining tajangligi, qo'polligi, o'zini qo'lga ola olmasligi, manmanligi o'quvchilarga salbiy ta'sir ko'rsatadi.

O'quvchilar va ota-onalar ba'zan tarbiyaviy ishlarda o'zlarining shaxsan namuna ko'rsatishlarining ta'siriga etarlicha baho bermaydilar. Xolbuki, ulaming qilayotgan ishlari, o'zlarining qanday tutishlari ulaming aytgan gaplariga, o'rgatgan narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko'prok ahamiyatga ega bo'ladi.

To'g'ri xatti-harakatlarda amaliy tajribani uyushtirish, yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, shaxsni tarbiyalashda muhim, asosiy omildir. Tarbiyachi o'quchilarda xatti-harakatlarning shunday forma va usullarini tarkib toptirmog'i kerakki, bu forma va usullarda tarbiyaning hal qiluvchi ta'siri ostida yuzaga keladigan o'quvchi e'tiqodlari amalga oshsin. Xatti- harakatlarning aytib o'tilgan formalari motivlami, o'quvchining ehtiyoj va munosabatlarini „moddiylashtirish" ifodasi, vositasi, formasiga aylanib qolgandagina barqaror omilga aylanib mustahkamlanadi. A.S. Makarenko xuddi ana shu ma'noda „xulq-atvor gimnastikasi" to'g'ri 50

xatti-harakatlarni mashq qilishni uyushtirish zarurligi to'g'risida gapirgan edi.

O'smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi omili — o'z-o'zini tarbiyalash vujudga keladi. O'quvchilar o'zlaridan ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan shaxs xislatlarini tarkib toptirish sohasida xuiq-atvordagi kamchiliklarga salbiy xislat va sifatlarga barham berish sohasida ongli ravishda muntazam ishlay boshlaydilar. Odam yuksak darajada o'z- o'zini idora qiluvchi, o'z-o'zini kamol toptiruvchi birdan-bir sistemadir, — degan edi LP. Pavlov.

O'qituvchi, tarbiyachi o'quvchilarning o'z-o'zidan tarbiyalashiga rahbarlik qilishda 4 ta vazifani ko'zda tutishi kerak: Birinchi vaztfa — o'quvchining o'zida shaxsning ijobiy xislatlarini taraqqiy ettirishga va o'z xulq-atvoridagi yomon tomonlardan xalos bo'lishga intilish istagini uyg'otish. Ikkinchi vaztfa — o'quvchiga o'z shaxsiga tanqidiy muno- sabatda bo'lishda, o'z xulq-atvoridagi xususiyatlami diqqat bilan va odilona tushunib olishida, o'z kamchiliklarini yaqqol ko'rishda, o'z nuqsonlarini fahmlab olishda yordamlashish vazifasi kelib chiqadi. Uchinchi vaztfa — o'qituvchi tarbiyachi o'z-o'zini tarbiyalash program- masini tuzishda, shaxs xulq-atvori xislatlarining qaysi xususiyatlarini (masalan, o'zini ushlay bilish, qat'iylik va shuning singarilarni) taraqqiy ettirish, qaysilarga (masalan, o'jarlik, yalqovlik, qo'pollikka) barham berish kerakligini belgilab, hamda hal qilib olishda o'quvchiga yordam beradilar. Xuddi shu erda shaxs sifatlarini to'g'ri va ob'ektiv baholashda, ularni kelib chiqish sabablari hamda mazmuni jihatidan baholashda ham o'quvchilarga ko'maklashish muhimdir.

Nihoyat, to'rtinchi vaztfa — o'qituvchi, tarbiyachi o'z-o'zini tarbiyalashning oqilona yo'llarini ko'rsatib beradilar, o'quvchi shaxsining ijobiy xislatlarini tarkib toptirish va kamchiliklarga barham berishga oid eng maqsadga muvofiq va samarali yo'llarini ko'rsatadilar.

5. Bilimlarni o'zlashtirish jarayoni va uning

   
   psixologik komponentlari
   

Ta'lim jarayonining natijasi o'zlashtirish, ichki va tashqi faoliyatni maqsadga muvofiq ravishda o'zgartirishdir. Ta'lim, bir odamning boshqasiga bilim va ko'nikmalar berishdir. Bilim, ko'nikma va malaka- tar ta'lim jarayonining natijasidir. Bilimlarni o'zlashtirish jarayoni muammosi P.Ya.Galperin va N.F. Talizina tomonidan o'rganilgan. Ular ^aqliy xatti-harakatlarni bosqichma-bosqich shakllantirish nazariyasini ishlab chiqqanlar. Mualliflar aqliy xatti-harakatlarni moddiy holda tashqi nutq yordamida hamda aqliy shaklda, fikrda namoyon bo'lishini izohlab berdilar. Aqliy xatti-harakatlarning birinchi bosqichi rasm, sxema, diagramma va shartli belgilar tarzida o'z ifodasini topadi. Aqliy xatti-harakatlarning ikkinchi bosqichi ko'rgazmalardan olgan tasav- vurlari to'g'risida o'quvchilarning ovoz chiqarib, fikr yuritishidan iboratdir. Uchinchi bosqich esa, sub'ekt ongida tasawur, tushuncha, qonuniyat, xossa, xususiyat, operasiya, usul tariqasida namoyon bo'ladi.

Ma'lumki, o'quvchilarga taklif etiladigan axborotlar aql bovar qilmaydigan darajada tezlik bilan ko'payib bormoqda. Shuningdek, ularning juda tez eskirib qolib, yangilashni taqozo etishi ham o'z- o'zidan ma'lum bo'lmoqda.

To'rtinchi bosqichda bajarilgan xatti-harakatlar ichki rejada ovoz chiqarilmay bajariladi.

Beshinchi bosqichda esa faoliyatni fikran bajarishga o'tiladi.

Bundan ravshan ko'rinib turibdiki, materialni asosan yodlab olish va xotirada saqlab qolishga asoslanadigan ta'lim hozirgi talablarga qisman javob bermoqda. O'quvchilarga hamisha yangilanib turadigan axborotni mustaqil ravishda o'zlashtirib borishga va o'qishni bitirib ketganidan keyin, kishiga jadal sur'atlar bilan o'sib borayotgan fan-texnika taraqqiyotidan orqada qolib ketmaslik imkoniyatini beradigan qobiliyatlar taraqqiyotini beruvchi tafakkur sifatlarini tarkib toptirishi muammosi birinchi o'ringa chiqib bormoqda. Ta'lim jarayonida o 'zlashtirishning muvaffaqiyati quyidagilarga bog'liq:

1. Ta'lim mazmuniga.

   
   

2. O'quv rejalari, dasturlari, dasrliklar va o'quv qo'llanmalarining mavjudligiga;

   
   

3. Ta'lim metodikalarini takomillashganligi;

   
   

4. O'qituvchi mahoratiga;

   
   

5. O'quvchining individual psixologik xususiyatlari.

   
   

Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, turli individual tipologik xusu- siyatlarga ega o'quvchilar uchun ta'limning yagona qulay, optimal sharoitlarini yaratish mumkin emas. Ammo o'zlashtirishning sama- radorligini oshirishda muammoli, noan'anaviy ta'lim usullarini qo'llash muhim ahamiyatga egadir.

Ta'lim oluvchilarning ta'lim faoliyatiga ko'ra, ta'limning quyi- dagicha metodlari ajratiladi: 52

1. Tushuntiruv-ko'rsatmalilik metodi — bu metod reproduktiv metod bo'lib, unda faoliyat o'qituvchi tomonidan olib boriladi. O'quvchilar ta'lim jarayonida bilim oladilar, tanishadilar. Bu metod juda keng tarqalgan metodlardan biri bo'lib, uni takomillashtirilgan usullari mavjud, bu programmalashtirilgan ta'limdir.

   
   

2. Reproduktiv metodda o'quvchi faoliyat ko'rsatib, unda o'quv- chiga berilayotgan bilimni qayta xotirada tiklab, olingan bilimni nusxa sifatida qabul qiladi.

   
   

3. Muammoli ta'lim metodi — o'qituvchi tomonidan tashkil etilib, u produktiv xarakterga egadir. Ushbu metod orqali o'quvchi bilim va malakalarini shakllantiradi. Ushbu metodning takomillashtirish yo'llaridan biri ishchan o'yinlarni tashkil etishdan iboratdir.

   
   

4. Qisman izlanish metodi. O'qituvchi nazorati ostida tashkil etiladigan metod bo'lib, u produktiv xarakterga ega, bunda o'quvchi ijod qiladi.

   
   

5. Tadqiqot metodi. O'qituvchi ilm yordamisiz tashkil etiladigan ta'lim metodi bo'lib, u o'quvchimng mustaqil izlanishi, fikrlashi va bilimlar transformasiyasini talab etadi.

   
   

Ta'lim jarayoni tashkil etishning o'ziga xos metodlaridan biri ishchan o'yinlardir. Ishchan o'yinlar munosabatlar sistemasini modellashtirish, faoliyat xarakteristikasini tashkil etishga yordam beradi.

„Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da ta'lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni kiritish ta'kidlanadi. Pedagogik texnologiya — bu ta'lim jarayoniga sistemali yondashuv bo'lib, unda ta'lim jara- yonining tashkil etishda texnika va inson imkoniyatlari hisobga olinadi va ularning o'zaro munosabati ta'limning optimal formalari yaratilishiga zamin bo'ladi.

Pedagogik texnologiyalarni quyidagi tarkibiy qismlarga boiish mumkin;

—Ta'lim-tarbiya ishtirokchilari shaxsiga qo'yiladigan ijtimoiy talablar;

—Hamkorlik faoliyati a'zolarining kasbiy tayyorgarligi;

—Ta'lim jarayonining maqsadi, mazmuni, mohiyati, amalga oshirish vositalari;

—Ta'lim j arayonini differensiasiyalashtirish;

—Ijodiylik.

O'quvchini mustaqil ta'lim olishga o'z-o'zini rivojlantirishga tayyorlash bugungi kun o'quv maskanlarining asosiy vazifasidir.

Mustaqil ta'lim masalaning qo'yilishi, echish, o'z-o'zini nazorat va baholashning yo'llarini o'quvchi tomonidan tanlanishi va bajarilishi bilan xarakterlanadi.

O'quvchilarda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun fikrlash xususiyatlarini shakllantirish zarur. Fikrlash operasiyalari ascsida dars jarayoni faoUashtiriladi. Bu o'qituvchining: „Nima uchun?", „Qanday maqsadda?", „Sabablari qanday?", „Natija nima uchun shunday bo'ldi?" singari savollarning muhokamasi orqali amalga oshirilishi mumkin. O'qituvchilarni evristik, muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon holatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda topish va ularni echish uchun o'z loyihalarini tuzish va himoya qilish o'quvchilar tafakkurining ma'nodor va unumdor bo'lishiga xizmat qiladi.

Demokratik jamiyatda bolalar, umuman har bir inson erkin fikrlay- digan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o'rganmasa, berilgan ta'lim samarasi past bo'lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak, ammo, bilim o'z yo'liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylik.

Hozirgi zamon o'quv muassasalarining vazifasi yosh avlodni mustaqil fikrlashga o'rgatishdir. Albatta, fikrlashda ham individual farqlar mavjud. Fikrlashni bilish — bu insonning aqlidir.

Aqlning quyidagi sifatlarini ajratish mumkin:

Mazmundorlik (boyligi, chuqurligi, hukmgaboyligi).

Fikrlashning kengligi (keng va tor) va chuqurligi, nazariya va amaliyotning uzviyligiga bog'liqdir. Amaliyot, hukmning to'g'riligi mezonidir.

Fikrlashning mustaqilligi - umumiy tajribani qo'llay olish, shaxsiy fikrga ega bo'lishi, tajribaga munosabat bildirish.

4. Aqlning tashabbuskorligi.

   
   

5. Aqlning egiluvchanligi, vazifani standart echishdan qochish.

   
   

6. Aqlning tanqidiyligi, o'z ishini aniq baholay olish, uni o'lchash.

   
   

7. Aqlning mahsuldorligi.

   
   

8. Fikrning ketma-ketligi.

   
   

9. Tafakkurning tezligi.

   
   

Aql haqida ayrim olimlar va arboblarning fikrlari keltirilgan. „Ulug' aql egalari o'z oldilariga maqsad qo'yadilar, qolgan odamlar o'z istaklari ortidan ergashadilar" (Vashington Irving).

„Aql — bu yaxshi tashkil etilgan bilimlar tizimidir" (K.D. Ushinskiy).

Yuqorida aytib o'tilgan barcha sifatlar yosh o'zgargan sari o'zgarib boradi. Ijodiy ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur bo'lib, u aqliy faoliyatning produktivligini ta'minlaydi.

5. Ta'Iim olayotgan shaxsga psixologik-pedagogik ta'sir etish

   
   

Pedagogik faoliyatda pedagoglarning psixologik-pedagogik bilim- lari deyilganda, asosan, o'quv jarayonida hamda xizmat faoliyatida o'zining maxsus sohasiga xos bo'lgan psixologik va pedagogik bilimlarni egallashi ko'zda tutiladi. Shu bilan birgalikda pedagog shaxs va jamoa psixologiyasiga oid bilimlarni qay darajada egallaganligi, shuningdek, shaxs psixologiyasini o'rganishning metodlarini mukammal bilishlari zarur.

Muomala madaniyati pedagogni talabalar bilan muloqot o'rna- tishida etnik qoidalarga rioya qilishini talab etadi va pedagogik aloqa o'rnatish uchun imkoniyat yaratib beradi.

Pedagogik aloqa esa o'z navbatida pedagogning talabalar bilan bevosita aloqa o'rnatishi quyidagi sifatlarda namoyon bo'ladi;

—talabalar fikrini eshita bilish;

—talabalar bilan bo'ladigan muloqot jarayonida o'zida kamtarlik hissini namoyon qilish;

—muloqot jarayonida muomala madaniyatiga qat'iyan rioya kilish;

—muloqot jarayoni davomida suhbatdosh shaxsiyatiga tegmaslik;

—talabalarga samimiy tarzda maslahatlar berish.

Shu nuqtai nazardan pedagogik faoliyatda muloqot madaniyati bir maqsadga qaratilgan o'zaro ta'sir qilish xususiyati bo'lib, uning mazmunida o'zaro fikr almashish, kerakli bo'lgan axborotlarni olish va jamlangan axborotlarni etkazib berish xolati o'z aksini topgan. Shu bilan birga shaxslarga psixologik-pedagogik ta'sir qilish uchun kommunikativ vositalar yordamida o'zaro munosabatda bo'lish hamda profilaktik va pedagogik aloqani rivojlantirish uchun qulaylik yaratishga irnkon beradi.

Muloqot jarayonida ular muayyan qiyinchiliklarga duch kelishlari ham mumkin. Shu ma'noda yuzaga keladigan bu qiyinchiliklarni Pedagogik muomala madaniyatisiz hal qilib bo'lmaydi. Pedagoglarning muloqot jarayonida odob-axloq normalariga qat'iyan rioya qilishlari, shuningdek ular shaxs psixologiyasini, uning psixologik xususiyatlarini ^va psixik holatlarini yaxshi bilishlari zarur.

Ta'lim sohasida mutaxassisning pedagogik faoliyatida pedagogik muloqot texnikasi quyidagilarda namoyon bo'ladi:

1. Psixotexnika (shaxsning o'z xatti-harakatlari, xulqi va psixo- logiyasiga o'zgartirish kirita olishi) — psixik holatlarning o'zgarishi nazarda tutiladi.

   
   

2. Kasb, san'at va ijodiyot uyg'unligi (turli vaziyatlardan ustalik bilan chiqa olish);

   
   

3. Muloqotda shaxs xususiyatlarini inobatga olish.

   
   

Pedagogning pedagogik faoliyatida pedagogik muloqot asosan uch bosqichdan iborat bo'lib, bular:

—kommunikativ tayyorgarlik;

—pedagogik aloqa o'rnatish;

—pedagogik muloqotni boshqarishdir.

Ayrim mutaxassislar to'rtinchi bosqichni — bo'lib o'tgan muloqot tahlili va bo'lg'usi muloqotni modellashtirish (rejalashtirish) bosqichini ham ajratadilar. Pedagogning pedagogik muloqot madaniyati quyidagi jarayonlar orqali amalga oshiriladi;

—muloqot madaniyatini bilish;

—muloqot madaniyatini xizmat faoliyati davomida o'rganish;

—boshqa xodimlar muomalasida muloqot madaniyatini kuzatish;

—kommunikativ ta'sir etishi jarayoni va boshqalar. Pedagogik muloqot madaniyatini bilish va uni faoliyat davomida

o'rganish pedagogik aloqa bilan bog'liq holda bo'lib, terbiyaviy-profilaktik vazifalarni hal qilishda eng qulay va eng optimal variant hisoblanadi.

Pedagogik aloqa o'rnatishda esa, pedagog bilan ta'lim olayotgan shaxs o'rtasida o'zaro tushunish, bir-biri bilan ijobiy emosional munosabatda bo'lish xususiyatlarining namoyon bo'lishi hamda o'zaro ishonch munosabatlarining o'rnatilishi muhim ahamiyat kasb etadi.

Pedagogik aloqa o 'rnatishning asosiy usullariga esa quyidagilarni kiritish mumkin:

—pedagogning namuna ko'rsatishi;

—pedagogning pedagogik muloqotga jalb qila bilishi;

—auditoriyani qiziqtira olishi;

—tinglovchilarda ijobiy emosional holatni hosil qila bilishi.