O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi bm. Umarov

Sinf sharoiti. Bu — an'anaviy dars o'tkazish shakli bo'lib, tinglovchilar bir-birlarining yuzlarini ko'rish imkoniyati cheklangan va doska oldidagi o'qituvchiga va u bayon etayotgan mazmunga nisbatan tinglovchilarning mavqelari, mas'uliyati turlicha bo'ladi. Bu sharoitda bahs o'tkazish mumkin emas. Chunki sinfda oxirgi qatorda o'tirgan bola bilan birinchi qatorda o'tirganning darsga munosabati keskin farq qiladi. Tingiovchining psixologik mavqei — „Men"- o'yindan tash- qarida" bo'ladi. Endigi vazifa „Men"-o'yindan tashqarida" vaziyatni „Men" — o'yinda" deb ataluvchi holatga keltirish hisoblanadi.

„Men" — o'yinda" tinglovchilar doira shaklidagi stol atrofida joylashadilar va o'rtaga tashlangan mavzu yuzasidan erkin fikr almashish, hattoki, ayrim ijtimoiy rollarga ham kirish imkoniyatiga ega bo'ladi, hatto boshlovchi ham „qatorda" o'tiradi. „Ishchanlik o'yinlar" va boshqa rolli o'yinlar ana shunday sharoitda o'tkazilishi mumkin.

„Men" — munozarada" deb ataluvchi bu holat ayni bahs-mu- nozaralar o'tkazish uchun qulay, chunki unda shaxs o'z fikrini dadil aytish uchun imkoniyatni his qiladi. Odatda bunday bahslar to'rtburchak stol atrofida uyushtiriladi.

„Men" — hamkorlikdaman" degan bu holat kattaroq guruhlar tarkibida tashkil etiladi. Munozara a'zolari to'rt-besh kishidan iborat bo'lib, alohida stollar atrofida o'tirib, har bir guruh o'z qarorini chiqaradi. „Munozara klublari" faoliyati shu tarzda tashkil etiladi.

Bu keltirilgan har bir holat bahs qatnashuvchilarida o'ziga xos ruhiy tayyorgarlik va mas'uliyat hissini keltirib chiqaradi.

Demak, dars mobaynida o'qituvchi mavzuning xarakteri va u shakllantirishi lozim bo'lgan bilim, malaka va fazilatlarga mos tarzda munozara sharoitini tanlashi va shundan keyingina mashg'ulotni boshlashi kerak. Ko'rinib turibdiki, an'anaviy sinfda tashkil etiladigan mashg'ulotlarning samaradorligi deyarli yo'q, chunki ular oldingi qatorlarda o'tirgan tinglovchilarning faolligigagina yo'naltirilgan, qolganlar „o'yindan tashqari" holatda, bu narsa ularning dars maz- muniga munosabatlarida bevosita aks etadi.

Kichik, tor doiralardagi kompakt guruhlarda uyushtirilgan muno- zaralarning erkin mavzuli, yo'naltirilgan va aniq ssenariyli disput turlari mavjud bo'lib, bu tanlangan mavzuga va munozara guruhlarining muloqot tajribasiga bog'liqdir („disput" so'zining lug'aviy ma'nosi - „fikrlayapman", „tortishayapman", degan ma'noni bildiradi). Kichik guruhlardagi munozaralardagi asosiy narsa — guruh a'zolarining tanlangan mavzu xususiyatiga qarab, har birining o'z fikr mulo- hazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruhda boshlovchi ham qatorda o'tirib, mavzuning yechimi batamom hal bo'lmaguncha faol muloqotlarning ishtirokchisi bo'lishi mumkin. Lekin asosiy rol guruhning a'zolariga yuklanganligini va bevosita ajra- lib chiqqan norasmiy lider asosiy bahs yurituvchi bo'lishi mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday munozaralar turli sharoitda, ko'pincha bahs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda (masalan, sinfda, talabalar auditoriyalarida, ish xonalarida va b.q.) o'tkazilsa, maqsadga muvofiq boiadi.

Agar bahslashuvchilar guruhi odatdagidan kattaroq hajmda (ma- salan, 30 kishigacha) bo'lsa, unda munozarani uyushtirishning o'ziga xos tomoni bor. Bu holda bahs guruhi shartli ravishda uchga bo'linadi. Birinchi guruh — „fikrlarni jamlovchilar" — generatorlar guruhi deyiladi; ikkinchisi — „tanqidchilar" va uchinchi guruh — „fikrlarni tezlatuvchilar — katalizatorlar" deb ataladi. Har bir ajralgan guruh- ninig o'ziga xos funksiyalari bor: „generatorlar" o'rtaga tashlagan muammo yoki bahs mavzusi bo'yicha o'zlaridagi barcha fikrlarni o'rtaga xolis tashlaydilar. Guruh a'zolaridan biri, lider ularni jamlab, fikrlar ikkiga bo'lingan taqdirda ham ularni umumlashtirib bayon etadi. So'ngra o'yinga „tanqidchilar" kirishadi. Ularning vazifasi — eshitgan fikrlariga tanqidiy munosabat bildirish, ya'ni tanqidiy nuqtai nazardan ular ichidagi „mag'zini" va „puchak" fikrlarni saralash. Shundan keyin vaziyatga qarab, yana so'z „generatorlar" ga yoki „katalizatorlar" ga berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo hisobga olinmay qolgan jihatlar yoki noo'rin fikr bo'lsa, yoki mohiyatan shu mavzuga aloqador bo'lgan, lekin ikkala tomon hisobga olmagan biror jihat aniqlansa, tomonlar diqqatini aynan shunga qaratishi kerak. So'ngra „tezlatuvchilar" bahsni davom ettirishga ruxsat berib, agar uni yakun qilish taqozo qilinsa, ikkala guruhnnig o'yiniga xolis baho bergan holda munozarani to'xtatishi mumkin. Ular, ko'pincha ikkala guruh uchun xolis orbitirlar — „hakamlar" rolini o'ynaydilar.

Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruhida axloqiy ma'naviy mavzuda bahs uyushtirganda, yuqoridagi usulni qo'llash imkoniyati bo'lsa, suhbatdoshlar uchburchak shakldagi berk stol atrofiga o'tirishlari mumkin. Demak, bahslashuvchilarning joylashishlari ham bu o'rinda ma'lum ahamiyat kasb etadi.

Katta guruhlarda bahs yoki munozara uyushtirilganda, bosh- lovchining roli, ayniqsa, kattadir. Chunki u har bir guruhdagi tor-

tishuvlar va fikr almashinuvlarning boshida turmog'i, kerak bo'Isa, ular faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda yo'naltirib turmog'i lozim, Kichik guruhdagidan farqli ularoq, katta guruhJarda boshlovchi u yoki bu ichki guruhga yon bosmasligi yoki ularni o'zining shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks holda, u o'zining faoliyati bilan boshqalar tashabbusiga salbiy ta'sir ko'rsatishi va bahsning yo'nalishini buzib qo'yishi mumkin.

4.