O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti xidirova g. R., Raxmatullayeva f. M

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

8 
1-BOB. MINTAQAVIY TURIZM FANINING PREDMETI, MAQSADI VA 
VAZIFALARI 
1.1. Mintaqa atamasining talqini va mintaqaviy turizm 
Hozirgi davrda kundalik axborot vositalari va ilmiy jamoatchilik orasida 
mintaqa tushunchasi haqidà turlicha yondashuv va talqinlar davom etib kelmoqda.
Bu ilmiy izlanishlarda o`ziga xos chalkashlik va qiyinchiliklarga olib keladi. Shu 
boisdan mintaqa tushunchasi haqida aniq fikrga ega bo`lish har bir tadqiqotchi 
uchun muhimdir. 
O`zbek tilining besh jildli izohli lug’atida "mintaqa" so`zi arab tilidan kirib 
kelgan bo`lib, kamar, belbog’, iqlimiy hudud, soha, doira ma'nosiga ega ekanligi 
qayd qilingan.
Bundan tashqari lug’atda mazkur so`zning ikkita talqini ham havola etilgan.
1. Geografik. Yer yuzasining ikki qo`shni parallel oralig’idagi, bir-biridan 
iqlimi bilan farq qiladigan har bir bo`lagi.
2. Yer yuzasining biror xususiyati bilan ajralib turadigan bo`lagi, zonasi deb 
qayd qilingan
3
. Mazkur ikki talqin ham munozarali va izohga muhtoj. 
Birinchi talqin sohaviy, ya'ni bevosita geografiya faniga tegishli. Yer 
planetasini belbog’dek o`rab turgan iqlimiy va shu asosda shakllangan geografik 
mintaqalardir. Ular yetti iqlim deganlaridek, yettita bo`lib, yer shari qutblaridan 
ekvator chizig’i tomon birin-ketin joylashgan. Bular artika (antarktika), subartika 
(subantarktika), mu'tadil, subtropik, tropik, subekvatorial, ekvatorial mintaqalardir. 
Mazkur mintaqalar quyosh energiyasining er yuzasiga kirib kelishi va qaytishi 
(balansi), hamda mintaqalarga xos bo`lgan atmosfera oqimlari bilan ajralib turadi
4
Masalan, O`zbekiston hududi mo'tadil va subtropik iqlim mintaqalari doirasida 
joylashgan. 
Mintaqa atamasining ikkinchi talqini aslini olganda, er yuzasining tabiiy, 
siyosiy-ma'muriy (alohida davlat, davlatlararo) va ma'muriy-hududiy (davlat 
ichidagi) mazmunga ega bo`lgan, o`xshashi yo`q, ko`lami jihatdan katta bo`lgan 
(mahalliy emas) hududlardir. Masalan, tog’ va tekislik, cho`l va voha 
(sug’oriladigan erlar), Markaziy Osiyo, Boltiq bo`yi, Orol bo`yi, Janubiy-Sharqiy 
Osiyo mintaqalari kabilar. 
O`rta Osiyo, xususan Uzbekiston Respublikasi tabiatining bilimdon olimlari 
L.N. Babushkin, N.A. Kogay
5
O`zbekiston hududini o`nta tabiiy-tarixiy 
3
O`zbek tilining izohli lug’ati. Ikkinchi jild. Toshkent , "O`zbekiston milliy entsiklopediyasi" davlat ilmiy 
nashriyoti., 2006, 672 bet. 
4
Географический энциклопедический словарь Москва. “Советская энциклопедия”,1988, 432стр. 
5
Бабушкин Л.Н., Когай Н.А. Естествено-историческое районирование Узбекистана. Растительный покров 
Узбекистана. Том1. Ташкент Изд-во «Фан», 1971 стр. 98-117 

---

9 
mintaqalarga (okruglarga) ajratadilar (jadval). Ushbu tabiiy mintaqalar azaldan 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning poydevori bo`lib kelgan. Til, urf-odat, milliy 
qadriyatlarimiz, ijtimoiy-iqtisodiy borliq, hozirgi ma'muriy-hududiy tuzilmalar 
ushbu mintaqalarning tabiiy sharoiti, boyliklari va aholisi asosida vujudga kelgan. 
Mintaqaviy iqtisodiyot fanning kelib chiqishiga ham mintaqalardagi tabiiy, 
ijtimoiy va iqtisodiy farqlanishlar sabab bo`lgan. Mintaqaviy iqtisodiyot faniga 
nemis olimlari I.Tyunen, A. Veber, V. Kristaller, A. Lyosh kabilar tomonidan asos 
solingan bo`lsada, lekin uning fan maqomiga ega bo`lishi amerikalik, Pensil'vaniya 
universiteti professori U. Izardning (Isard) XX asrning o`rtalarida olib borgan 
izlanishlari bilan bog’liq. Sobiq ittifoq davrida esa, aniqrog’i, 1970 yillarda 
mintaqaviy iqtisodiyot fanining rivojlanishiga, o`sha davrda Davlat Bosh planining 
raisi vazifasida ishlab turgan, akademik N.N. Nekrasov tomonidan asos solingan. 
Uning 1972 yilda chop ettirilgan "Regional'naya ekonomika" asari bu yo`nalishdagi 
izlanishlar uchun dasturi amal bo`ldi. Mintaqaviy iqtisodiyot ishlab chiqarish 
kuchlarini joylashtirish, alohida olingan hududlar yoki hudud (region, rayon) 
ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishning omil va qonuniyatlarini o`rganadigan fandir
6
Yetakchi iqtisodiy geograflar agar iqtisodiy geografiya iqtisodiylashtirilgan 
geografiya bo`lsa, mintaqaviy iqtisodiyot geografiyalashtirilgan iqtisodiyot deb ta'rif 
beradilar. Bu mintaqaviy iqtisodiyot fanini mahalliylashtirilgan, ya'ni amaliyotga 
yaqinlashtirilgan iqtisodiyot deganidir.
Shu asnoda iqtisodiy geograflar O`zbekiston hududini oltita iqtisodiy 
mintaqalarga ajratadilar va ularning tavsiflarini keltiradilar. Yetti yildan so`ng esa, 
yuqorida qayd qilingan A. Soliev rag’barligidagi mualliflar O`zbekiston 
Respublikasining 
ma'muriy-hududiy 
tuzilmasini, 
ya'ni 
Qoraqalpog’iston 
Respublikasi 12 ta viloyat va Toshkent shahrini iqtisodiy geografiya va mintaqaviy 
iqtisodiyot fanlari nuqtai nazardan mintaqa sifatida ta'riflash ma'qulroq deb 
hisoblaydilar. "Sababi, aynan ma'muriy viloyatlar, ularda ma'muriy boshqaruv 
tizimining mavjudligi va kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish imkoniyati va 
zaruriyatining borligi davlatimizning mintaqaviy siyosatini asosiy sub'ekti bo`lib 
xizmat qiladi" deb asoslaydilar.
7
6
Soliev A.S., Axmedov Ý.A., Muhamadaliev R. Y., Nazarov M.I., Tojieva Z.N., Boltaev M. J., Atajanova U.A. 
Mintaqaviy iqtisodiyot (O`quv qo`llanma). Toshkent. "Universitet", 2003, 304 bet.
7
Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O`zbekiston hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi. Toshkent, "MUMTOZ 
SO'Z", 2010,348 bet.

---

10 
1.1.-jadval