O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

O`RTA OSIYONING CHOR ROSSIYASI TOMONIDAN BOSIB OLINGANIDAN 
1905 YILGACHA BO`LGAN DAVRDAGI O`ZBEK 
ADABIY TILI 
O`rta Osiyoning Rossiyaga qo`shib olinishi chekka o`lkalarda yashagan millatlar va 
elatlar shu jumladan o`zbek xalqining ham rus madaniyati va adabiyotidan bahramand 
bo`lishida ijobiy rol’ o`ynadi. Bu davrda ikkita adabiyot-reaktsion va progressiv-demokratik 
adabiyoti o`sdi va taraqqiy etdi. Davrning adabiy tiliga diqqat qilsak,, undagi o`zgarish va 
burilish avvalo leksikada ko`rinadi. XIX asrning II yarmida so`z san`atkorlari yangi 
tushunchalarni ifodalash uchun rus tiliga, mahalliy shevalarga va o`zbek adabiy tilining ichki 
imkoniyatlariga murojaat qildilar. 
So`z tanlash va ijod qilishda o`sha davrda uch manbaga asoslanib ish tutdilar.. Ular 
quyidagilardir: 
1.O`zbek tilining o`z ichki imkoniyatlari asosida yaratilgan so`zlar hisobiga adabiy 
til boyidi. Ma`lumki, jamiyatda paydo bo`lishiga sabab bo`ldi. Bunday so`zlarning bir qismini 

---

123 
semantik neologizmlar tashkil etadi. Rus madaniyati va fani bilan bog`liq kirib kelgan 
tushunchalar quyidagicha ifoda qilingan: 
a) Ruscha tushunchalarning ma`nosini berish uchun o`zbek tilida avvaldan bo`lgan 
so`zlar moslashtirilgan. Masalan, Jahonnoma geografiya ma`nosida, manzil (T.Z.G)-stantsiya 
ma’nosida, bosmaxona-tipografiya, tabib-vrach, nishon (T.V.G)-orden. 
b) Rus tilidagi terminlarni kol’ka qilish orqali yangi tushunchalar ifoda 
qilingan: poxval’naya gromata-ta`rifnoma, ambulatornaya - tabibxona, upravitel’ — 
boshqaruvchi, jeleznaya doroga — temir yo`l, beliy tsar’ — oq poshsho, povestka - 
chaqiruv qog`ozi, kerosin - er yog`i, shtraf - jarima puli, ruchka - po`lod qalam, 
poezd - otash arava, poroxod - otash kema. 
2.Xalq jonli tilidan foydalanib, adabiy tilni boyitdilar, Bu davr so`z san`atkorlari 
XIX asrning 1-yarmida yashab ijod etgan Maxmur, Gulxaniy traditsiyalarini davom ettirib, 
«avomcha» hisoblangan xalq tilidan foydalanib adabiy tilning boyishiga xizmat qildilar. 
Professor Karimov ta`kidlaganidek, adabiyotning jonli tilga intilishi va uning 
xazinasidan samarali foydalanishi bu adabiyotning hayotga yaqinlashayotganidan, realizmga 
qarab intilganidan dalolat beradi. Haqiqatan xam, demokratik adabiyotda realizmning g`alaba 
qilayotganligi adabiy til taraqqiyotida ham, uning leksik sostavida ham ko`rinib turadi. 
SHunday ekan, demokratik adabiyot vakillarining asarlarida jonli so`zlashuv tiliga xos bo`lgan 
so`zlarni ko`plab topish mumkin. Masalan, bo`zchi, kosov, bezgak, paxsa, loy, arava va 
boshqalar. 
3.Adabiy til rus tilining hisobiga boyidi. «Turkiston viloyati gazeti» da mahalliy 
ziyolilar ayrim asar va maqolalarni rus tilidan tarjima qilib nashr qila boshladilar. Bunda 
ko`pgina ruscha so`zlar o`z holicha qabul qilindi. Bundan tashqari madaniy va 
siyosiy hayotdagi boshqa o`zgarishlar rus tilidagi so`zlarning o`zbek tiliga 
o`zlashishiga olib keldi. 
SHu davrdagi progressiv-demokrat shoir va yozuvchilar asarlarida 
«Turkiston viloyati gazeti» sahifalarida quyidagi sohalarga oid ruscha va rus tili orqali 
kirgan so`zlar qo`llangan: 

---

124 
1. Ijtimoiy-siyosiy, harbiy-politsiya rejimi bilan bog`liq bo`lgan so`zlar: 
uezd, volost’, duma, pristav, konsul, soldat, tor’ma, shtraf, geniral, gubernator. 
2. Transportga oid so`zlar: poezd, vagon, kolyaska, vokzal, stantsiya. 
3. Pochta va telegraf bilan bog`liq bo`lgan so`zlar: pochta, telegraf, adres, 
marka, konvert. 
4. Sanoat va moliya ishlari bilan bog`liq so`zlar: zavod, fabrika, kupets, 
magazin, bank, vensel’. 
5. Fan va madaniyat bilan bog`liq so`zlar: gimnaziya, teatr, muzika, muzey, 
gazeta.
6. Meditsinaga oid so`zlar: gospital’, doktor, lazaret, fel’dsher. 7.Sud 
ishlariga oid so`zlar: sud’ya, zakun. 
8. Hujjat va mukofotlarga oid so`zlar: bilet, pasport, orden, medal’. 
9. Uy-xo`jalik predmetlari nomlari: samovar, stol,
stul, patnis, talinka, lampa, fonuz, pech’, kalish, dran, sitets. 
10.O`lchov birliklari nomlari: pud, sajen, vershon, minut. 
11. Oziq-ovqatga doir so`zlar: pivo, kvas, limonad, kofe, konfet, kartoshka, suxari. 
12.Etnik va toponomik nomlar: Moskva, Rossiya, ingliz, frantsuz, rus. 
Bu davrdagi rus tilidan o`zbek tiliga so`z qabul qilinishi asosiy sababi 
shundan iboratki, madaniy turmushda bir qancha yangiliklar paydo bo`ldi. Bunday 
tushunchalarni ifodalash uchun o`zbek tilida so`z yo`q edi. SHuning uchun rus 
tilidan to`g`ridan-to`g`ri so`z qabul qilganlar. 
XIX asrning II-yarmida rus tilidan o`zlashgai so`zlarning bir qismi aslida 
turkiy so`zlardir: Ular yangicha ma`no va ba`zi fonetik o`zgarishlar bilan qabul 
qilingan. Bularga tovar, istihān, karandash (qalam) boyar, bek, bashmak, kolpak, 
kabluk, chulan, cherak, den’gi, karaul, yarlik, kabak va h.o. O`zlashgan so`zlar 
ichida etimologik jihatdan arabcha va Evropaning boshqa mamlakatlari tillariga oid 
so`zlar ham bor. 

---

125 
YUqoridagi kabi so`zlarning aksariyat qismi jonli so`zlashuv nutqi orqali 
va vaqtli matbuot orqali o`zbek tiliga kirib kelgan. 
Turli tildagi tarjimalar faqat rus tilidan emas, balki fors-tojik tilidan ham 
bo`ldi. Ayniqsa bu davrda Bedil ijodi bilan qiziqish va unga ergashish kuchaygan 
edi. SHu tufayli demokratik shoirlar zullisonaynlikni davom ettiradi. Natijada 
klassik adabiyotda fors-tojikcha, arabcha leksik va grammatik elementlardan 
foydalanish traditsiyasi ham davom ettirildi.