O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

(evna) affikslarini qo`shishi bilan yasaladi: Rustamov Yo`ldosh Mahmudovich, Aliev 
erkin Rustamovich, Karimova Zulfiya Sultonovna, SHodieva Manzura SHodievna 
kabi. 
Ruscha va internatsional so`zlarga o`zbekcha -la, -lash, -lashtir kabi 
affikslarni qo`shib yangi so`z yasash usuli yuzaga keladi: rejalashtirish, sintezla, 
faollashtirish kabi. O`zbek adabiy tilda rus tili ta`sirida qisqartirish yo`li bilan so`z 
yasash usuli vujudga keldi. TDPU (Toshkent Davlat Pedagogika Universiteti), BMT 
(Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AQSH (Amerika Qo`shma SHtatlari). 
O`zbek adabiy tilida yuz bergan o`zgarishlar uning grammatikasida ham 
ko`zga tashlanadi. Bu o`rinda, eng avval, uning normalasha borganligini, ayrim 
tipologik siljishlar yuz berayotganligini ko`rsatish kerak bo`ladi. 
Uning morfologiyasida ko`plik affiksining funktsiyasi kengaydi. Xususan, 
birikma holidagi atamalarning birinchi komponenti keyin kelib, yangi so`z-terminlar 
yasashda aktiv ishtirok qilmoqda: Bolalar bog`chasi. Jins tushunchasini ifoda qilish
bir qolipga tushirildi: Zulfiya Hoshimovna Valieva. egalik affikslari normaga 
tushdi, kelishiklarning funktsiyasi kengaydi, har bir kelishik ma`no va funktsiyalari 
formalari jihatidan qat’iy ravishda ajaralib normaga tushdi. Kelishikli konstruktsiyalar 
o`rnida ko`makchili konstrutsiyalarning qo`llanishi keng tus ola boshladi: O`qishingni 
gapirmaysanmi? Hozirgi zamon fe`l formasi (-yapti) ning adabiy tilimizdagi ma`no va 
funktsiyasi kengayib borib, barcha dialekt va sheva vakillari, ziyolilarimiz nutqida 
ancha o`zlashib koldi. 
O`zbek milliy tili ko`p dialektli tillardan hisoblanadi. Bu hol uning o`ziga 
xos murakkab tarixiy rivojlanish sharoiti va o`zbek millatining o`tmishdagi xilma-

---

147 
xil etnik sostavi bilan izohlanadi. 
O`zbek milliy tilining uchta katga ichki manbai - uchta dialektlar gruppasi 
bor. Bular: 1) qorluq-chigil-uyg`ur lahjasi; 2) qipchoq lahjasi; 3) o`g`uz lahjasi. 
Bularning har biri o`z navbatida bir qancha dialekt va shevalarga bo`linadi. 
O`zbek tilining dialekt va shevalari uzoq o`tmishda o`zbek xalqining tarixiy 
sharoiti bilan bog`liq ravishda o`zaro umumiylik kasb etib, yagona o`zbek umumiy 
xalq tili bo`lib, birika borgan va uning ajralmas qismiga hamda kuyi formasiga 
aylanib qolgan. Lekin o`zbek tilining lahjalari va ayrim shevalari orasidagi ko`pgana 
farqlar hozirgi vaqtgacha ham saqlanib kelmoqda. Masalan, o`zbek tilining qipchoq 
shevalarida singarmonizm xususiyatining to`liq saqlanib qolganligi, 9 ta unli 
fonemaning mavjudligi, so`z boshida ko`pincha y tovushi o`rnida j tovushining 
qo`llanishi, f tovushining deyarli qo`llanmasligi, x tovushining ko`pchilik shevalarda q 
tarzida qo`llanishi, so`z o`rtasi va oxirida g` tovushining ko`pincha v tovushiga 
o`tishi, ba`zi hollarda so`z oxirida g`, q, k tovushlarining tushib qolishi, ba`zan esa o 
tovushining a sifatida aytilishi (jay, chay, chach kabi), ba`zan l tovushining so`z 
o`rtasida tushib qolishi (bo`sa, kesa, osa) boshqa hollarda o yoki a tovushining i 
tovushi bilan almashinishi (masalan: qani >qana, bordimi>bordima kabi) morfologik 
jihatdan qaraganda oltita kelishik qo`shimchasining to`liq saqlanganligi ikki shaxs 
o`tgan zamon fe`lida oddiy va hurmat formalarining to`liq saqlanib qolganligi o`tgan 
zamon fe’lining uchinchi shaxs ko`plik formasi (o`qiydilar)ning deyarli 
ishlatilmasligi; leksik tomondan qaraganda qipchoq shevalarida: checha (yanga), 
bo`la (xolavachcha), jelak (Xotin-qizlarning boshiga yopinadigan buyumi) singari 
ko`plab o`ziga xos qadimiy so`z va terminlarning saqlanib qolganligi yuqorida 
aytilgan fikrlarni tasdiklaydi. 
O`zbek adabiy tilining lahjalari orasida, odatda, qorluq-chigil lahjasi hamda 
unga qarashli bo`lgan ayrim sheva va dialektlar o`zbek adabiy tilining tayanch 
sheva va dialektlari hisoblanadi. Bunda ularning talaffuz normalarini belgilashdagi 
roli, ko`pgina terminlarning ularda ilgaridan shakllanganligi, bu sheva vakillarining 
ko`p jihatdan milliy madaniyat va leksik an`analarimizni boshqarishda o`zlariga xos 

---

148 
xizmatlari borligi asosga olingan. Ba`zi olimlar o`zbek adabiy tilining normalarini 
belgilashda Toshkent shevasini fonetik jihatdan, Andijon, Farg`ona shevalarini esa 
morfologik jihatdan tayanch sheva hisoblaydilar. 
Toshkent shevasi poytaxt shahar shevasi sifatida leksik tomondan ham 
o`zining ko`pgina elementlarini adabiy tilga kiritgan va kiritmoqda. Lekin aslida 
A.K.Borovkov qayd etib o`tganidek, o`zbek tilining birorta shevasini ham adabiy 
tilga hamma jihatdan asos bo`lgan deb aytib bo`lmaydi. CHunki o`zbek tilining 
hamma dialekt va shevalarini adabiy til taraqkiyotiga ma`lum bir hissa qo`shgan, 
ikkinchi tomondan, ularning har birida juda ko`p o`ziga xos xususiyatlar mavjud. 
Masalan, Andijon, Farg`ona shevalari o`zbek adabiy tiliga eng ko`p tarqalgan 
grammatik formalaridan birini - hozirgi zamon fe`lining -yap affiksi vositasida 
yasaluvchi formasini bergan. Bundan tashqari, Andijon va Farg`ona shevalari o`zbek 
adabiy tilining asosiy talaffuz bazasi sifatida ham xizmat qiladi. Bu shevalarning 
adabiy tilimizga o`zlarining fonetik xususiyatlari bilan ham maksimal darajada 
yaqinlashuvi shu bilan izohlanadi. Bu shevalar o`zbek adabiy tiliga o`zlarining 
leksik boyligi, stilistik imkoniyatlari hamda boshqa til vositalari bilan ham hissa 
qo`shgan. 
SHunisi xarakterliki, bir qarashda o`zbek adabiy tilidan birmuncha uzoqroq 
turgandek ko`ringan qipchoq shevalari xam o`zbek adabiy tiliga juda ko`p leksik 
boyligi, stilistik imkoniyatlari hamda boshqa grammatik vositalari bilan hissa 
qo`shgan. Masalan, o`zbek adabiy tilidagi qaratqich kelishigining to`liq formasi 
qipchoq shevalaridai qabul qilingan. Adabiy tilimizdagi hozirgi zamon fe`lining -yotir 
affiksi vositasida yasaluvchi formasi ham qipchoq va o`g`uz dialektlariga xos formadir 
va hokazo.