O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
3.5. Ongsizlikning onglilikdan farqi, ust onglilik holatlari, 
ong tuzilmasi, ongning tarkibi, aks ettiruvchanligi, ijodiylikning 
vujudga keltiruvchanligi 
Psixologiya fanining asosiy kategoriyalari ichida (shaxs, motivatsiya, faoliyat, 
muomala va hokazo) ong alohida o‘rin egallaydi va u borliqda insonning yuksaklik 
darajasini egallashga muhim zamin, kafolat negizini yaratadi. Insonni hayvonot 
olamidan ajralib chiqishining bosh omili ham ong hisoblanadi, xuddi shu boisdan u 
taraqqiyot va kamolotning eng zarur mezoni, o‘lchami sifatida muhim rol 
o‘ynaydi. Psixologik nuqtai nazardan ong olib qaralganda, u ijtimoiy-tarixiy 
(filogenetik) va individual (ontogenetik) taraqqiyotning mahsuli hisoblanmish 
insongagina xos bo‘lib, psixik aks ettirishning va o‘zini o‘zi boshqarishning 
yuksak darajasi sanaladi. Ong kategoriyasi amaliy jihatdan tavsif qilinganda: a) u 

---

77 
ham hissiy, ham aqliy obrazlarning uzluksiz ravishda o‘zgarib turuvchi majmuasi 
sifatida, b) bevosita subyektning oldida uning «ichki tajribasi» tariqasida, v) 
amaliy faoliyatdan qutiluvchi mahsulni oldindan sezuvchi (payqovchi) psixologik 
hodisa tarzida hukm suradi. 
Ong muammosi bir qancha fanlarning, jumladan, falsafa (uning asosiy 
masalasi - bu ongning turmushga nisbatan munosabatidan iboratdir), mantiq, 
lingvistika, etnografiya, antropologiya, sotsiologiya, neyrofiziologiya, pedagogika 
kabilarning tadqiqot predmetiga aylangandir. 
Psixologiya fani individda ongning vujudga kelishi, uning tuzilishi, 
rivojlanishi va hukm surishini tadqiq qiladi. Ong predmetga faollik, yo‘nalganlik, 
intensiallik xususiyatlariga ega: 
a) ong doimo nimanidir tushunish sifatida; b) refleksiyaga nisbatan 
qobiliyatlilik; v) o‘zini o‘zi kuzatish, ya’ni o‘zligini anglash; g) motivatsion -
qadriy xususiyat yaqqollikning yoki ravshanlikning turlicha darajasi yoki bosqichi 
ekanligi. 
Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, har qaysi individning ongi noyob, 
betakror, ammo u ixtiyoriy emas, chunki birinchi navbatda maxsus tizimda hukm 
suruvchi tuzilish bilan unga bog’liq bo‘lgan tashqi omillar hamda hech qanday 
aloqasi bo‘lmagan omillar shartlangandir. Xuddi shu tufayli ongni tadqiq 
qilinishning ikkita muhim qiyinchiligi mavjud: a) barcha psixologik holatlar 
individning ko‘z o‘ngida shunday namoyon bo‘ladikim, bunda birinchidan, ular 
qay tariqa anglashilmoqda (ongsizlikning roli qanchalik), ikkinchidan, anglash 
darajasiga yetkazishning maxsus tashqi va ichki mashqi natijasida inson tomonidan 
anglashiniladi, uchinchidan, bevositalikda ong funksiyasida yanglishlik vujudga 
keladi. 
O‘zini kuzatish natijalariga ko‘ra, ong o‘zining yaqqol psixologik o‘ziga 
xosligidan mahrumdir, chunki uning yagona alomati shundan iboratki, bunda 
uning sharofati bilan individ oldida yaqqol psixologik funksiyalar mohiyatni 
yuzaga keltiruvchi turli holatlar, hodisalar namoyon bo‘ladi. Xuddi shu boisdan 
ong psixika hukm surishining sifatga ega bo‘lmagan umumiy sharti (sharoiti) 

---

78 
tariqasida talqin qilingan, buning natijasida u majoziy belgilangan. Jahon 
psixologiyasi fani konsepsiyalarida bu hodisa aksariyat hollarda «ongning nuri», 
«ongning maydoni», hatto «psixik funksiyalarning umumiy hokimi» kabi tahlil 
etilgan, goho u qaysidir psixik funksiyalar bilan g‘ayritabiiy ravishda (qo‘shimcha 
diqqat, tafakkur bilan) ayniylashtirilgan. Shu munosabati bilan birinchi galda ongni 
yaqqol o‘rganish, tekshirish to‘grisida umuman gap bo‘lishi mumkin emas. 
Ikkinchi holda esa ushbu masala unga mutanosib funksiya bilan almashtiriladi. 
Bunday talqinlarning barchasi shunday fikrni tug’diradiki, go‘yoki ong ilmiy 
psixologiya fani uchun shunchaki qayd qilinish, ya’ni fiksiya, xolos (U.Jeyms). 
Ongni tadqiq qilishdagi ikkinchi qiyinchilik ham bevosita birinchisidan kelib 
chiqadi: 
a) 
ong 
bir 
qator 
psixik 
funksiyalar 
kabi 
tashqi 
fazoda 
lokalizatsiyalashmaydi; b) ong psixik funksiyalardan farqli o‘laroq vaqtni 
(zamonni, davrni) muayyan qismlarga ajrata olmaydi. Tadqiqotchilar ongni 
o‘rganish uchun ommabop, sodda psixologik metodlarning qo‘llaganliklari tufayli 
uning ma’lum tavsifini topa olmadilar, jumladan, vaqtning aniq birliklari 
yordamida uni o‘lchash, muayyan vaqt oralig‘ida ongni solishtirish. Adabiyotlar 
tahlilining ko‘rsatishicha, ongni konstruktiv tarzda talqin qilishning muhim jabhasi 
K.I.Kant tomonidan ko‘tarilgan ongning barqaror, invariant tuzilishi va sxemasi 
mavjudligi, uzluksiz ravishda o‘rin almashtirib turuvchi sensor oqim, axborotlar va 
uning muayyan darajada tashkil qiluvchanligi to‘g‘risidagi yuksak g‘oyasi 
hisoblanadi. Bir necha asrlar davomida aylanib kelgan va bunda tabiiy-ilmiy 
materialistik yondashuv diniy nazariyalarga qarshi kurash olib borgan. Ong 
muammosining yechimida ilmiy dialektik materialistik ta’limot hal qiluvchi 
ahamiyatga ega bo‘ldi, bu borada Gegel g‘oyasiga e’tiroz muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Mazkur ta’limotga binoan, ongning tuzilishi ijtimoiy-madaniy xususiyat kasb 
etib, insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davomida filogenetik tarzda, ustuvor 
individualistik hamkorlik jarayonida ijtimoiy ustuvor individualistik tuzilishning 
ta’sirida, eng avvalo, ishlab chiqarish amaliyoti negizida u shakllangandir. Ilmiy 
dialektik ta’limotdan kelib chiqqan holda sobiq sho‘ro psixologiyasida ongning 

---

79 
ontogenezda shakllanishi to‘g‘risida umumlashgan ilmiy nazariya ishlab chiqilgan. 
Umumlashgan nazariyaga binoan, individ ongining tuzilishi ontogenezning ilk 
davrida bolaning kattalar bilan muomala (muloqot) qilish faoliyatida o‘zlashtirish 
(egallash, o‘ziniki qilib olish, o‘z ma’naviy dunyosiga aylantirish jarayoni)ning 
sharofati bilan shakllanadi. Bunday tarzdagi o‘zlashtirishning qat’iyatlik 
imkoniyati filogenetik, tarixiy taraqqiyotning negizida ham mavjuddir. Predmetli 
faoliyatning atributi bo‘lmish muomala, uning tuzilishi tarkibida aks etuvchi 
quyidagi asosiy xususiyatlarga, xossalarga egadir: 1) ijtimoiy kelib chiqishi va 
tuzilishi; 2) uning ijtimoiy reglamentatsiyasi; 3) ruhiy qurollar va alomatlar 
bilvositaligida ifodalanishi; 4) ikki subyektning o‘zaro alohidaligi va betakrorligi; 
5) obyektga yo‘nalganligi kabilar. 
Shaxslararo munosabatda hamkorlik faoliyatining tuzilishi ong strukturasini 
vujudga keltirib, uning quyidagi asosiy xususiyatlarini aniqlashga xizmat qiladi: a) 
ijtimoiy xususiyati, hatto simvolik va verbal tuzilishga ega bo‘lgan belgilar 
bilvositalanganligini qamrab olinganligi; b) refleksiyaga, ya’ni o‘zini o‘zi 
tushunishga nisbatan qobiliyatlilik; v) ichki dialogizm, ya’ni ichki nutqqa, fikrlash 
mexanizmi negiziga qurilishi; g) predmetlilik, ya’ni har qanday psixologik holat 
muayyan yaqqol tasvirlarga va alomatlarga ega bo‘lishligi va hokazo. 
Endi ongning psixologik tavsifidan kelib chiqqan holda uning shakllari 
yuzasidan qisqacha mulohaza yuritamiz. Ongning genetik jihatdan talqini ongsizlik 
birlamchiligini bildirib, u o‘ziga xos xususiyatga ega ekanligini, inson faoliyati va 
xatti-harakatida muayyan darajada rol o‘ynashini tan olishni taqozo etadi. Chunki 
inson ongining yuksakroq shakllari uzoq ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning keyingi 
davrida vujudga kelgandir. Xuddi shu boisdan ongning paydo bo‘lishi to‘g‘risida 
mulohaza yuritilganda ijtimoiy borliq, ijtimoiy taraqqiyot, ularga nisbatan 
munosabat uslubi asosiy mezonlar vazifasini bajarib kelgan va hozir ham xuddi 
shunday bo‘lib qolaveradi. 
Psixologik talqinga ko‘ra, ongsizlik, birinchidan, voqelikning hodisalari bilan 
shartlangan ruhiy jarayonlar, aktlar va holatlarning majmuasi; ikkinchidan, tashqi 
va ichki ta’sirlarga nisbatan subyektning o‘ziga hech qanday hisobot bermasligi; 

---

80 
uchinchidan, psixik aks ettirishning shakli, ya’ni voqelikning obrazi: tasviri, 
timsoli va unga nisbatan subyektning munosabati refleksiyaning maxsus predmeti 
sifatida vujudga kelmaganligi; to‘rtinchidan, qismlarga ajralmovchi yaxlitlik 
tarkibiga ega ekanligi va hokazo. 
Ongsizlikning onglilikdan farqi shuki, uning tomonidan aks ettiriluvchi 
voqelik subyektning kechinmalari bilan, uning borliqqa munosabati bilan qo‘shilib, 
aralashib ketadi. Shuning uchun ongsizlikda subyekt tomonidan amalga 
oshiriluvchi xatti-harakatlar natijasini ixtiyoriy ravishda nazorat qilish va baholash 
imkoniyati mavjud emas. Ongsizlikda voqelik subyektning o‘xshashlik, ayniyat 
singari mantiqiy shakllariga asoslanib aks ettiriladi. 
Bu holat bevosita emotsional his qilish, emotsional yuqish va 
identifikatsiyalashga daxldorlik tuyg‘usi orqali turlicha hodisalar o‘zining tuzilishi, 
mohiyati jihatidan o‘ziga xoslikdan qat’iy nazar bir tizimga birlashtiriladi, 
psixologik obyektlar o‘rtasidagi u yoki bu xususiyatli alomatlar o‘rtasidagi 
tafovutlar, mantiqiy qarama-qarshiliklar ochilmasdan namoyon bo‘ladi, in’ikos 
etiladi. 
Ongsizlikda o‘tmish bilan kelajak ko‘pincha bir davrda hukm surayotganday, 
go‘yoki ular biron-bir psixik aktga bevosita birlashgan tarzda aks ettiriladi, bunga 
tush ko‘rish jarayoni yorqin misoldir. Ongsizlik borliqni bola tomonidan bilishning 
ilk shakllarida, ibtidoiy tafakkurda, intuitsiyada, affektiv holatlarda, sarosimaga 
(panikaga) tushishda, gipnoz holatida, tush ko‘rishda, odatiy harakatlarda, 
subsensor idrokda, ixtiyorsiz esda olib qolishda, shuningdek, intilishlarda, 
hissiyotda, xulq-atvorda ifodasini topib, ularning sabablari va oqibatlari shaxs 
tomonidan tubdan anglashilmaydi. Odatda, ongsizlikning namoyon bo‘lishining 
to‘rt turkumi psixologlar tomonidan tan olinib kelinmoqda. 
Anglashilmagan motivlar va ma’no anglatuvchi ustanovkalar, odatda, ular 
shaxsga oid ma’no kasb etib, kelajakka xohish, istak orqali shartlangandirlar. 
Bunday holatlarning turkumi gipnoz holatidan chiqqan subyektning xatti-
harakatini o‘rganishda qo‘lga kiritilgan, ushbu jarayonda unga aniq harakat dasturi 
orqali kuchli ta’sir o‘tkazilgan (masalan, bozorga borish va aytilgan narsalarni 

---

81 
xarid qilish kabilar). Qo‘yilgan dasturiy topshiriqlarni bajarish jarayonida inson o‘z 
xulq-atvori sabablarini izohlay va tushuntira olish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. 
Mazkur hodisalarning psixologik tabiatini psixoanalitik pozitsiyasidan turib 
tushuntirishga harakat qilgan Zigmund Freyd «ongsizlikning dinamik qisilishi» 
terminini fanga olib kiradi. Z.Freyd, ongsizlik deb, ijtimoiy normalar talabi bilan 
nizoli holat, qarama-qarshilik tufayli ongga kira olmagan, amalga oshmay qolgan 
mayllar qisilish mexanizmi yordami bilan begonalashib, individ yanglish aytgan 
so‘zida, gapda yanglishib ketishida, tush ko‘rishida va hokazolarda aks etishini 
tushunadi. Ongsizlikning shunga o‘xshash tarzda namoyon bo‘lish xususiyati 
shundan iboratki, subyektning amalga oshmay qolgan mayllari psixoterapevtik 
holatlar bilan sababiy bog‘liqligini anglashi mazkur mayllar bilan shartlangan 
kechinmalarning yo‘qolishiga olib kelmaydi (masalan, qo‘rquvning yo‘qolishiga), 
chunki anglanish subyekt tomonidan qandaydir u bilan yuz bermayotgan, go’yo 
shaxsga aloqasiz, begona hodisa sifatida idrok qilinadi. 
Xulq-atvordagi ongsizlik samaradorligi ularni keltirib chiqaruvchi hodisalar 
shaxsning boshqa odamlar bilan hamkorlikda boshidan kechirishida (masalan, 
psixologik seans chog’ida) yoki guruhiy psixoterapiya davrida o‘zgalarda 
kechishida sodir bo‘lsa individni qoniqtiradi. Chet el psixologiyasida, eng avvalo, 
Z.Freydning psixoanalizida va uning izdoshlari qarashlarida ongsizlikning yuzaga 
kelishini tor ma’noda, cheklanib tushunish uning dinamik jabhalarini 
shakllanishining bir tomonlama tahlil qilish bilan shartlanganligidir. Chunki, 
ongsizlikning ijtimoiy-tarixiy shartlanganligini tan olmaslik, ongsizlikning inson 
bilan borliqning o‘zaro ta’siridan bevosita ajratib olmaslik bir qator 
anglashilmovchiliklarga 
olib 
keladi, 
ularni 
differensiyalash 
orqali 
shu 
kontekstdagina uning asl mohiyati, funksiyalari shaxs xulq-atvorida ochilishi 
mumkin, xolos. Bunday cheklanishlar rus psixologiyasida ustanovka nazariyasida, 
psixologik hodisalar o‘rganishda faoliyatli yondashuvda psixikani dialektik 
materialistik tushunishdan kelib chiqqan holda anglashilmagan motivlarning 
funksiyalari, tabiati, ma’no anglatuvchi ustanovkalar inson hayotida shaxsiy ma’no 
kasb etuvchi g‘oyalarida bartaraf qilib borildi. 

---

82 
Faoliyatni 
bajarish 
usullarining 
anglashilmovchi 
regulyatorlar 
uni 
kechishining barqaror va yo‘nalgan xususiyatini ta’minlaydi. Ular avtomatlashgan 
va ixtiyorsiz harakatlar regulyatsiyasi negizida yotadi (masalan, topshiriqni yechish 
jarayoni) va anglashilmagan hodisalarni oldindan sezish, payqash obrazlari harakat 
usullari bilan shartlangan bo‘lib, turli vaziyatlardagi o‘tmish tajribalariga bevosita 
tayanadi. Avtomatlashgan odatiy xulq-atvor yo‘lida kutilmagan to‘siqlar paydo 
bo‘lganda ular subyekt tomonidan anglashinishi mumkin. Anglashilmagan 
avtomatlashgan xulqning psixofiziologik mexanizmlari to‘g‘risidagi ilmiy 
tasavvur, nazariya N.A.Bernshteynning «Xatti-harakat tuzilish darajalari» 
konsepsiyasida ishlab chiqilgan. Subsensor idrok qilishning vujudga kelishi. 
Ongsizlikning tabiati to‘g‘risidagi ilmiy tasavvurlarning tobora o‘sishi, uni paydo 
bo‘lishining o‘ziga xos xususiyatlari, keltirib chiqaruvchi mexanizmlari va 
funksiyalari inson xulq-atvorining regulyatsiyasi, shaxs hayotining yaxlit obyektiv 
manzarasini yaratishning zarur shart-sharoiti hisoblandi. Lekin bu muammo hali 
to‘laqonli ilmiy ma’lumotlarga ega emas, xuddi shu sababdan uning 
psixofiziologik asoslari, mexanizmlari harakatga keltiruvchi kuchlar to‘g‘risida 
atroflicha mulohaza yuritish imkoniyatini bermaydi.