O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

5.2. Shaxs nazariyalari endopsixika va ekzopsixika. Markaziy Osiyo 
mutaffakirlari ijodida shaxs kamoloti 
Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sotsial) 
omil (faktor)ning, voqelikning ta’siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita 
muhim qism bo‘lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. 
Mazkur nazariyaga binoan «ichki psixik» («endopsixik» - yunoncha «endo» 
ichki degan ma’noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g‘oyani ilgari suriladi. 
Ushbu talqinga ko‘ra «endopsixika» shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari 
sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi aks ettiriladi. Uning 
negizida insonning nerv-psixologik tuzilishi bilan «endopsixik» aynan bir narsa 
degan tushunchani tasdiqlash yotadi, go‘yoki u odam shaxsining ichki 
mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning «ekzopsixik» qismi bo‘lsa 
shaxsning tashqi muhitiga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo‘lgan 
barcha jihatlarini, shaxslararo va obyektiv munosabatini belgilaydi. «Endopsixika» 
o‘z navbatida shaxsning ta’sirlanishi, xotira, tafakkur, xayol kabi bilish 
jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo‘r berish xislatlarini, ixtiyorsiz 
harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi. «Ekzopsixika» esa o‘z tarkibida 
shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, 
ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu 
singarilarni qamrab oladi. Tabiiy omilga (asosga) ega bo‘lgan «endopsixika» 

---

108 
biologik shart-sharoitlarga bog‘liqdir, aksincha, «ekzopsixika» ijtimoiy voqeliklar 
ta’siri ostida yuzaga keladi, tarkib topadi va takomillashib boradi. 
Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog‘liq degan nazariyaning 
namoyandalari bo‘lmish hozirgi zamon uzoq chet el (AQSh, Angliya, Fransiya, 
Germaniya, Shvetsariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning 
tuzilishini o‘sha ikkita asosiy omillarga, ya’ni biologik va ijtimoiy (sotsial) 
voqeliklarning 
ta’siriga 
bog‘liq 
bo‘lgan 
tuzilishining 
mavjudligidan 
manfaatdordirlar. Obyekt-subyekt munosabatini belgilaydi. «Endopsixika» o‘z 
navbatida shaxsning ta’sirlanishi, idrok, tasavvur, xotira, tafak-kur, xayol 
jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo‘r berish xislatlarini, ixtiyorsiz 
(ideomotor) harakatlarini va shu kabi fazilatlarini aks ettiradi. «Ekzopsixika» esa 
o‘z tarkibiga xos munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, 
ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, 
egallangan bilimlarni qamraydi. 
Jumladan, dialektik materializm darg‘alarining iborasi bilan aytganda, inson 
shaxsining mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidan iborat, bu ifodaga 
o‘ta keskin e’tiroz bildirishga hojat yo‘q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudot 
bo‘lganligi (mikro muhit mahsuli ekanligi tan olinmasada) uchun unda tabiiy-
biologik tuzilish alomatlari saqlanib qolishi tabiiy holdir. Masalan, shaxs 
tuzilishida biologik va ijtimoiy (sotsial) omillarni birlamchi deb e’tirof qilish 
muammoning bir tomoni (ularni hisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi tomoni 
ularning o‘zaro munosabatlarini qay tarzda tushunishda o‘z ifodasini topadi. 
Ko‘pgina psixologlarning fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo‘sh omillik 
nazariyaning bahsli jabhasi shundan iboratki, bu nazariya ijtimoiy omil bilan 
biologik voqelikni, muhit bilan biologik tuzilishni, «ekzopsixika» bilan 
«endopsixika»ni mexanik ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi, o‘zaro ta’sir 
etish muammosiga loqaydlik bilan munosabatda bo‘ladi. Mazkur konsepsiya 
vakillari shaxsning shakllanishi va uning tuzilishiga ta’sir qiluvchi tabiiy va 
ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud ekanligini hisobga olmaydilar. 

---

109 
Ta’kidlab o‘tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o‘tkazgan tajribalariga 
murojaat qilamiz. Qo‘sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm 
balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish o‘rganilgan. Buning 
natijasida ular shaxsning tuzilishida ko‘p xislatlari o‘xshashligi topilgan. Bunday 
odamlarning bo‘yi past (pakana) bo‘lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida hech 
qanday nuqson va kamchilik yo‘q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi 
kishilarda bolalarga xos kulgini, hech bir tanqidsiz optimizmni, o‘ta soddalikni, 
muayyan darajada hissiy (emotsional) zo‘riqishni talab qiladigan vaziyatga 
nisbatan chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir. 
Shaxsning xislatlariga na «endopsixika», na «ekzopsixika» qismlarini kiritish 
mumkin 
emas. 
Chunki 
shaxsning 
sifatlari 
mitti 
odamlarning 
psixik 
xususiyatlarining mahsuli bo‘lib, ular bo‘yiga nisbatan o‘z tengqurlari o‘rtasidagi 
farq aniqlangan davrdan e’tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo‘lishi, 
tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, 
tevarak-atrofdagilarning mitti odamlarga bo‘ydor kishilarga qaraganda boshqa 
munosabati, ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi 
narsalarni his qilish, orzu qilish, ajablanish, hayron qolish sababli ularda shaxsning 
o‘ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning ruhiy 
ezilishini, ba’zan boshqalarga, hatto o‘zlariga nisbatan tajovuzkorona yo‘l 
tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti odamlar (liliputlar) o‘zlari bilan 
bab-barovar bo‘yli kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda 
ham tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy 
fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo‘lar edi. 
Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta’kidlanganidek, shaxs 
tuzilishidagi tabiiy, organik jihatlar va holatlar uning ijtimoiy shart-sharoitlariga 
bog‘liq tarkibiy qismlaridir. Shaxs tuzilishidagi tabiiy (anatomik-fiziologik va 
boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni tashkil qiladi va ular hech mahali 
ixtiyorsiz ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 
Shunday qilib, ilmiy psixologiya (materialistik deb atashdan saqlanish 
maqsadida) fanida barcha kategoriyalarga umumbashariy, umuminsoniy tamoyil 

---

110 
nuqtai nazardan yondashish shaxs tuzilishida tabiiy (biologik) va ijtimoiy (sotsial) 
omillar rolini tan oladi, inson shaxsidagi biologik va ijtimoiy voqeliklarni atigi 
shularning negizida qarama-qarshi qo‘yishga tanqidiy munosabatda bo‘ladi. 
Shaxs muammosini dialektik materializm pozitsiyasida turib himoya qiluvchi 
rus psixologiyasi va boshqa taraqqiyparvar yo‘nalish vakillari shaxsning faolligi 
tevarak-atrofdagi olam bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabat jarayonida faoliyat 
vujudga kelishi mumkin degan ta’limotga asoslanadi. Shaxsni faolligining manbai 
uning ehtiyojlari hisoblanib, xuddi shu ehtiyojlar odamni muayyan tarzda va 
ma’lum yo‘nalishda harakat qilishga undaydi. Xuddi shu boisdan ehtiyoj shaxs 
faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush sharoitiga 
bog‘liqligini aks ettiruvchi holatdir. 
Ehtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush sharoitlariga bog‘liqligi 
motivlar tizimi (motivatsiya) sifatida o‘zining faol jabhalari bilan ifodalanadi. 
Motivlar ma’lum ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan faoliyatga nisbatan 
moliklikdir, degan ta’riflanishga mutlaq mosdir. Psixologiya fanida qiziqishlar 
deganda, odamlarning bilish jarayoniga yo‘naltirilgan ehtiyojlarning hissiy aks 
etishidir. Bilish ehtiyojlarini shaxs tomonidan qondirilishi uning bilimlaridagi 
uzilishlarini to‘ldirishga, ta’lim vaziyatlariga to‘g‘ri moslashishga hamda ularni 
tushunishga zarur imkoniyatlar yaratadi va yordam beradi. 
E’tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor tamoyillari, ilmiy 
dunyoqarashlariga asoslanib harakat qilishga undovchi anglashilgan ehtiyojlar 
majmuidir. E’tiqod shaklida yuzaga keladigan ehtiyojlarning mazmunini odamni 
qurshab turgan tabiat va u yashaydigan jamiyat haqidagi bilimlar hamda ularni 
muayyan darajada shaxs tomonidan anglash hosil qiladi va asta-sekin turli tashqi 
ta’sirlar yordamida takomillashib boradi. 
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa’y-harakatlar motivlari hisoblanib, bu 
motivlarda aynan shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo‘lmagan turmush va 
rivojlanish sharoitlarida ehtiyojlar ifodalanadi. 
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning 
hayoti-faoliyati davomida o‘zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning 

---

111 
haqiqiy imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar bo‘lib hisoblanadi. Bular 
to‘g‘risida jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir qator qimmatli va boy 
materiallar mavjuddir. 
Odatda, shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib toptirish, kamolotga 
yetkazish mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish, irodaviy 
zo‘r berish, zo‘riqish, tanglik, jiddiylik holatlarini boshqarish, o‘zini qo‘lga olish 
orqali ushbu faoliyatni amalga oshirishning oqilona, omilkor vositalarini (yo‘llari, 
usullari, operatsiyalari, ko‘nikmalari, uquvlari, malakalari, odatlari, harakatlari, 
sa’y-harakatlari kabilarni) o‘zlashtirish, egallash natijasida vujudga keladi. 
Bularning barchasi imitatsiya (taqlid), identifikatsiya, refleksiya, stereotipizatsiya, 
ta’lim, o‘qitish, o‘qish, o‘rganish, o‘rgatish, saboq olish, o‘zlashtirish, mustaqil 
bilim olish jarayonida yuzaga keltiriladi. Mazkur holatda aniq faoliyat orqali 
ehtiyojni qondirish qonuniy ravishda yanada yuksakroq, yuqori bosqichdagi yangi 
xususiyatga ega bo‘lgan ehtiyojni tug‘diradi. 
Shunday qilib, ehtiyojlarning tug‘ilishi, taraqqiyoti, ularni saralash va 
shakllantirish hamda mustaqil, demokratik, huquqiy jamiyat kishisiga xos bo‘lgan 
milliy, hududiy ma’naviyat, ruhiyat va qadriyatlarning qonuniyatlariga, 
xossalariga, mexanizmlariga asoslangan sharqona, o‘zbekona yuksak axloqiy 
hislarga ega insonlarni voyaga yetkazish respublikamiz psixolog olimlarining 
oldida turgan asosiy vazifalaridan biridir. Buning uchun psixologlar ko‘p 
tajribalarda sinalgan (ishonchli, validli, reprezentativ) testlar, metodlar (inovatsion 
xususiyatli), metodikalar (ularning invariantlari, variatsiyalari, modifikatsiyalari), 
muayyan kasbiy malakalar, uslubiy qurollar (ko‘rsatmalar, tavsiyalar, ishlamalar, 
modul va reyting tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan to‘la-to‘kis 
qurollanishlari, nazariy va amaliy bilimlarni egallashlari, olingan natijalarni ko‘p 
qirrali (sifat, miqdor, korrelyatsion, dispersion, faktor va hokazo) tahlil qila 
bilishlari, chuqur talqin qila olishlari mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz shaxsni 
komil inson sifatida shakllantirish, kamol toptirish mumkin emas, binobarin, 
ikkiyoqlama o‘zaro ta’sir bunday imkoniyat yaratishga qodir. 

---

112