O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
 
 

---

92 
4.3. O‘qish faoliyati, uning komponentlari va psixologik xususiyatlari. 
Mehnat faoliyatining psixologik xususiyatlari 
Yuqoridagi mulohazalardan ko`rinib turibdiki, miyani ilgarilab aks ettirish 
imkoniyati va hali amalga oshirilmagan harakatning natijasi inson psixikasida qay 
tarzda in`ikos etilishi kuchli qiziqish uyg`otadi. Bu hodisani izohlashning yagona 
yo`li - u ham bo`lsa borliqning muhim xususiyati hisoblanmish qonuniyatning 
mavjudligidir. Borliqdagi qariyb (neosfera hisobga olinmaganda) barcha narsalar, 
munosabatlar, xususiyatlar, shart-sharoitlar, tuzilmalar bir-biri bilan doimiy 
bog`liqlikka ega bo`lib, muayyan qonuniyat asosida harakatlanadi, bir holatdan 
ikkinchisiga o`tadi. Shuning uchun idishdagi suv qaynatilsa bug`ga aylanadi, 
harorat pasaysa, u muzlaydi, havo isiganida esa muz eriy boshlaydi, bahor ketidan 
yoz keladi, narsalar ishqalansa qiziydi va hokazo. Xuddi shu bois obyekt bilan 
hodisa o`rtasidagi o`zgarmas, barqaror munosabatlar, obyektning muhim 
xususiyatlari hodisaning qonuniyati deyiladi. Ularda o`zgarmas xususiyatlar va 
qonuniyatlarning mavjudligi o`zgarishlarni oldindan payqash, harakatlarni muvofiq 
yo`naltirish imkonini vujudga keltiradi. Tashqi, yaqqol faoliyat favquloddagi 
davrda ichki timsoliy (psixik) faoliyat tarzida his yetiladi. Obyektlarga 
yo`naltirilgan yaqqol harakatlar ularning muhim xususiyatlariga mo`ljallangan 
timsoliy jarayon bilan almashtiriladi. Xuddi shu sababdan tashqi, yaqqol 
harakatdan, ichki, timsoliy harakatga mana shu tarzda o`tish jarayoni 
interiorizatsiya (ichki tarzga aylanish) deb ataladi. Interiorizatsiya muammosi rus 
olimlari L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Ya.Galperin va ularning shogirdlari 
tomonidan turli jabhalarda tadqiqot qilingan. Interiorizatsiya sharofati bilan inson 
psixikasi muayyan vaqt oralig`ida uning idrok maydonida yo`q narsalarning 
timsoli (obrazi)dan foydalanish qurbiga ega bo`ldi. Shu narsa ma`lumki, bunday 
o`zgarishlarning muhim quroli bo`lib so`z, o`zgarish vositasi sifatida nutqiy 
faoliyat xizmat qiladi. Shuning uchun so`zlarni to`g`ri ishlatishga odatlanish 
favqulodda buyumlarning muhim xususiyatlarini axborotidan foydalanishning 
usullarini o`zlashtirish demakdir. 

---

93 
Inson faoliyati murakkab va o`ziga xos jarayon bo`lib, shunchaki ehtiyojlarni 
qondirishdan iborat emas, balki ko`pincha jamiyatning maqsadi va talablari bilan 
belgilanadi. Xuddi shu boisdan qo`yilgan maqsadning anglanilganligi va unga 
erishish bo`yicha ish harakatlari tajribasi bilan bog`liq ekanligi inson faoliyatining 
o`ziga xos belgisi bo`lishini tasdiqlaydi. 
Shuning uchun shaxs faoliyatining jismoniy (tashqi) va psixik (ichki) 
tuzilmalari bir-biri bilan uyg`unlashganligi ko`zga tashlanadi. Inson faoliyatining 
tashqi jabhasi uning atrof-muhitga ta`sir ko`rsatishga mo`ljallangan sa`y-harakatlar 
ichki (psixik) jihatiga bog`liq bo`lib, ularni motivlashtiradi, bilishga undaydi va 
boshqaradi. Shuningdek, tashqi jabha o`z navbatida: a) psixik faoliyat buyumlar va 
jarayonlar xususiyatlarini o`zida namoyon qiladi; b) ularning maqsadga muvofiq 
tarzda qayta o`zgartirilishini amalga oshiradi; v) psixik andozalar o`xshashligini, 
natijalar va harakatlarning kutilmalariga muvofiqligini ko`rsatadi; g) ularni 
uzluksiz ravishda yo`naltirib va nazorat qilib turadi. Shunga muvofiq ravishda 
tashqi, yaqqol faoliyatni ham ichki (psixik) faoliyatning eksteriorizatsiyalashuvi 
(tashqi tarzga aylanishi) deb baholash maqsadga muvofiq. 
Psixologiya fanida harakat tushunchasi tahlil qilinganida u motor (jismoniy) 
harakat, sensor (hissiy) harakat va markaziy qismga ajratiladi. Shunga muvofiq 
ravishda ajratilgan tarkiblar harakatni amalga oshirish jarayonida bajaradigan 
ishlarni ijro etish, nazorat qilish va boshqarish bilan shug`ullanadi. Faoliyat 
harakatlarining ijro etish, nazorat qilish va boshqarishda qo`llaniladigan yo`l-
yo`riqlar uning usullari deyiladi. 
Odatda, harakatlar anglanilgan yoki anglanilmagan tarzda amalga oshirilishi 
kuzatiladi. Harakatni bajarishda ong borgan sari kamroq ishtirok etishi tufayli ishni 
amalga oshirish avtomatlasha boshlaydi, ayrim mayda-chuyda qismlarga nisbatan 
e`tibor (nazorat) kamayadi. Shuning uchun inson faoliyatida maqsadga 
yo`naltirilgan sa`y-harakatlarni ijro etish va boshqarishning muayyan darajada 
avtomatlashuvi malaka deyiladi. Xuddi shu boisdan harakatlarni boshqarish bilan 
sa`y-harakatlarni boshqarish aynan bir narsa emas, albatta. Chunki sa`y-
harakatlarning yuksak darajada avtomatlashuvi uning o`z tarkibidagi harakatni 

---

94 
ongli ravishda idora qilish bilan uyg`unlashib ketadi. Patologik holatlardan 
tashqari, barcha faoliyat turlari ong bilan boshqarilib turadi. Harakat tarkiblarining 
avtomatlashuvi: birinchidan, ongli ravishda yo`naltirilgan obyektni almashtiradi. 
Ikkinchidan, harakatning umumiy maqsadlarini, uning ijro etilishi shart-
sharoitlarini, natijalarini nazorat qilishni, uchinchidan, ularni baholashni ong uning 
tasarrufi doirasiga kiritadi. 
Malakaning tuzilishi. Harakatning qisman avtomatlashuvi tufayli uning 
tuzilishida ayrim sifat o`zgarishlari yuz beradi va ular quyidagilardan tashkil 
topgandir: 
Birinchidan, sa`y-harakatlarning ijro etilishi usullari o`zgaradi. Bunda bir 
qator sodda sa`y-harakatlar yagona jarayonga (tarkibga) kiruvchi ba`zi sodda sa`y-
harakatlar o`rtasida to`siq va uzilish ro`y bermagan murakkab sa`y-harakat o`zaro 
bir-biriga qo`shilib ketadi, ortiqchalari esa bartaraf etiladi. 
Masalan, bola velosipedni uchishga o`rganayotgan paytida bir qancha 
ortiqcha harakatlarni amalga oshiradi: o`zini bir tekis tuta olmaydi, pedalni birini 
bosib, ikkinchisini bosmaydi, rulni qattiq tutadi, yo`lga diqqatini taqsimlay 
olmaydi, o`rindiqqa noqulay o`tiradi, birovning yordamiga tayanadi. Malakali 
velosiped haydovchisi harakatni silliq bajaradi, ortiqcha urinishlarga yo`l 
qo`ymaydi. Harakatlarni o`zlashtirish jarayonida: a) sa`y-harakatlar tarkibi; b) 
sa`y-harakatlar izchilligi; v) sa`y-harakatlar uyg`unligi; g) ularning tezligi rejali 
kechishiga sharoit yuzaga keladi. 
Ikkinchidan, harakatni sensor (hissiy) nazorat qilish usullari o`zgaradi. 
Dastavval, sa`y-harakatlar amalga oshishini ko`rish organi orqali nazorat qilish 
kinestetik (mushaklar yordamida harakat) nazorat bilan almashadi. Chunonchi, 
charxchi asbobning tezligiga emas, balki ko`proq pichoq tig`iga e`tibor qaratadi. 
Sa`y-harakatlarning xususiyatini aniqlovchi har xil o`lchamlarining nisbatini 
baholash imkonini vujudga keltiradigan sensor sintezlar (yunoncha - uyushma 
demakdir) hosil bo`ladi. Harakat mahsullarini nazorat qilishga alohida ahamiyat 
kasb etadigan mo`ljallarni farqlash va ajratish uquvchanligi insonda rivojlanadi. 

---

95 
Uchinchidan, harakatni markazdan turib boshqarish usullari o`zgarib boradi. 
Harakat usullarini idrok etishdan diqqat xoli bo`lib, u uning vaziyati va 
mahsulasiga qaratilgandir. Topshiriq yechimlari, aqliy faoliyat jarayonlari 
tezkorlikda, hamkorlikda bajarila boshlaydi. Jumladan, uchuvchi samolyot 
dvigatelining ortiqcha kuch bilan ishlayotganini tovushidan fahmlaydi. Narsalarni 
aniqlashga sarflanadigan vaqt kamaya boradi. Qo`llanishga mo`ljallangan 
usullarning turkum tarzda ong yordamida oldindan payqash (sezish, fahmlash, 
bilish) jarayoni antitsipatsiya (lotincha, oldindan fahmlash, sezish ma`nosini 
anglatadi) deyiladi. 
Shuning uchun, harakat usullaridagi mazkur o`zgarishning siri nimada va ular 
qanday psixologik mexanizmiga ega, degan savolning tug`ilishi tabiiydir. 
Psixologik mexanizm (ta`minlash) o`z ichiga izlanish urinishlarini va tanlashni 
oladi. Shaxs u yoki bu harakatni bajarishga urinib ko`radi, hatto ushbu jarayonni 
nazorat qilib ham turadi. Bu o`z navbatida muvaffaqiyatli urinishlar (sa`y-
harakatlar), o`zini oqlagan chamalashlar, mo`ljallar inson tomonidan tanlanadi va 
asta-sekin mustahkamlanadi. Qo`llanganda foyda (naf) bermagan harakatlar 
samara beruvchilari bilan almashtiriladi. Bu holat muayyan davr davomida 
takrorlanadi yoki mashq qilinadi. Ana shundan kelib chiqqan holda muayyan 
harakatlarini o`zlashtirish maqsadida ularni ongli ravishda nazorat qilishga va 
o`zgartirishga harakat qilinadi. Amaliy ish harakatlarini takrorlamasdan turib, turli 
xususiyatli malakalarni shakllantirib bo`lmaydi. 
Malakani shakllantirishda bajarilayotgan harakatlarning nutq faoliyatida so`z 
bilan ifodalanishi va harakatning timsolini xayolda mujassamlashtirilishi muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ana shu yo`sinda insonning malakasi anglashinilgan tarzda 
avtomatlashgan xatti-harakat sifatida shakllanadi. Malakalarni shakllantirish 
mexanizmiga, printsipiga muayyan odatiy jabhalarga, usul va vositalar tanlash 
xususiyatiga alohida e`tibor qilish uning muvaffaqiyatli hosil bo`lishini 
ta`minlaydi. Buning uchun quyidagilarga ahamiyat berish maqsadga muvofiq: a) 
usullarni tanlash, b) harakatda ong nazorat funksiyasini kamaytirish, v) maqsadni 

---

96 
oydinlashtirish, g) shart-sharoitni tasavvur etish, d) malakani shakllantirish 
modelini xayolda yaratish va hokazo. 
Psixologiya fanida malakani shakllantirishning asosiy bosqichlari sxemasi 
ishlab chiqilgan, bunda asosiy e`tibor malakaning xususiyatiga, malakaning 
maqsadiga, harakatni bajarish usullariga qaratiladi. Shuningdek, malakalarning 
o`zaro ta`siri muammosiga alohida ahamiyat beriladi, chunki inson malakalar 
tizimiga amal qilgan holda yangi malakani o`zlashtiradi. Oldin egallangan malaka, 
keyingisini tarkib topishiga yordamlashadi, goho unga xalaqit berishi ham 
mumkin. Harakatning avtomatlashuvi uning maqsadi, obyekti, vaziyati va shart-
sharoitlari bilan belgilanadi. Harakatning muvaffaqiyati, samaradorligi ko`p 
jihatdan sensor nazoratga hamda uning yangi sharoitiga ko`chishiga bog`liq. 
Malakalarning noto`g`ri (teskari) ko`chirilishi interferentsiya hodisasini 
vujudga keltiradi. Faoliyat ko`nikma, malaka, usul, harakat, sa`y-harakat, 
operatsiya kabi tarkibiy qismlar tufayli muayyan mahsullarga erishadi, moddiy va 
ma`naviy natijalarni hamda bilimlarni vujudga keltiradi.