O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti Ekologiya va geografiya kafedrasi

MA’RUZA №3
Atrof-muhitni muhofaza qilishning huquqiy asoslari
3.1. Atrof-muhitni muhofaza qilish borasidagi qabul qilingan qonunlar: “Atrof-muhitni muhofaza qilish”, “Atmosfera havosini muhofaza qilish”, “Chiqindilar to’g’risidagi”
3.2. Atrof muhitni muhofaza qilish borasidagi davlat va jamiyat tashkilotlari
3.3. Atrof muhitni muhofaza qilish sohasida xalqaro hamkorlik va tashkilotlar
Tayanch atama va iboralar
Ekologiya qonunlari, ekologik ta’lim va tarbiya, populyasiya, hadis, dorivor o’simliklar, tabiiy zahiralar, tabiatni muhofaza qilish, ekologik me’yorlar, qoidalar va standartlar, ekologik huquqiy javobgarlik, ekologik ekspertiza, intizomiy jazo, ma’muriy javobgarlik, jismoniy javobgarlik, moddiy javobgarlik, chirindi (gumus), nisbiy namlik, tuproq zichligi, eroziya, urbanizasiya jarayoni.
A d a b i y o t l a r
1.Xolmo’minov J. Ekologiya va qonun. T.: Adolat, 2000, 352 b.
2.To’xtaev A.S. Ekologiya. T.: O’qituvchi, 1988, 192 b.
3.Qudratov O. Sanoat ekologiyasi. T.: Tosh T va ESTI, 1999, 183 b.
4.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: Adolat, 1992.
5.O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish” to’g’risidagi qonun, T.: Adolat, 1992.


Nazorat savollari

1. 
   Ekologiya qonunlarini izohlab bering.
   
2. 
   Nima uchun tabiat yaxshya bilar ekan?
   
3. 
   Ekologik ta’lim va tarbiya sohasida hadislarning ahamiyati haqida ma’lumot bering.
   
4. 
   Respublikamizdagi atrof-muhitni muhofaza qilish tizimlari va ularning asosiy vazifalari haqida ma’lumot bering.
   
5. 
   Respublika gidrometeorologiya va tabiiy muhitni nazorat qilish Davlat Qo’mitasi va Respublika tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasi vazifalari nimalardan iborat?
   
6. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan?
   
7. 
   O’zbekiston Respublikasi “Tabiatni muhofaza qilish” to’g’risidagi qonun qachon qabul qilingan?
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi “Ma’muriy huquqbuzarlik” to’g’risidagi kodeksi haqida ma’lumot bering.
   

Hozirgi paytda O’zbekistonda atrof muhitni muhofaza qilishning quyidagi tizimlari faoliyat ko’rsatmoqda.
1. Respublika Oliy Majlisi (Parlamenti). U tabiatni muhofaza qilish davlat siyosati belgilaydi, qonuniy ekologik rasmiy hujjatlarni qabul qiladi, Tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasi va boshqa muassasalarning faoliyatini muvofiqlashtiradi va yo’naltiradi.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti. Vujudga kelgan barcha ekologik muammolar bo’yicha strategik qarorlarni qabul qiladi va atrof-muhitni muhofaza qilish soxasida Xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga raxbarlik qiladi.
3. Respublika Vazirlar Mahkamasi. Tabiatni muhofaza qilish davlat siyosatini amalga oshirish bilan shug’ullanadi, ekologik maqsadlardagi davlat dasturlarini ishlab chiqaradi, ularni qabul qiladi, bajarilishini nazorat qiladi, tabiiy resurslar hisob-kitobini olib boradi va baholashga javob beradi. Uning vakolatiga barcha vazirliklar, davlat qo’mitalari, korxona va muassasalar, tashkilotlar faoliyati va ekologik huquqiy me’yorlar, standartlarga amal qilish ustidan davlat ekologik nazorati, davlat ekologik ekspertizasini o’tkazish, atrof-muhit sifati me’yorlarini ishlab-chiqish, ifloslovchi birikmalar va chiqindilarni chiqarish va tashlashga ruxsatlar berish va bekor qilish kiradi.
4. Respublika Sog’liqni Saqlash Vazirligi. Ekologo-gegienik me’yorlar va himoya vositalari hamda tadbirlarini ishlab chiqardi, atrof-muhit sifati me’yorlarini: tasdiqlaydi. Aholi yashaydigan joylarda atmosfera havosini va ichimlik suvini ifloslantiruvchi moddalarni aniqlash usullarini ishlab chiqaradi, ifloslaitiruvchi moddalar uchun ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiyalarning sanitariya me’yorlarini tasdiqlaydi. Turar joy uylari qurilishida yo’l qo’yiladigan shovqin darajasi, infratovush va past chastotali shovqinlarining yo’l qo’yiladigan darajasini belgilaydi.
5. Respublika Makroiqtisodiyot va Sitatistika Vazirligi. Atrof-muhit holatini qisqa muddatli va uzoq muddatli bashoratlarini tuzadi, shuningdek, harajatlar va tabiatni muhofaza qilish tadbirlari bo’yicha barcha axborotlarni umumlashtiradi.
6. Respublika Gidrometeorologiya va tabiiy muhitni nazorat qilish Davlat Qo’mitasi. Atmosfera havosini muhofaza qiliga chora-tadbirlarini kerakli davlat muassasalari bilan kelshish, ekspertizadan o’tkazish va loyiha bo’yicha atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarishiga ruxsatnomalar beradi, iqlim o’zgarishini bashorat qiladi, korxona va muassasalarning atmosfera havosidagi chiqindilardagi zararli va zaharli moddalar konsentrasiyalarini hisoblash usullarni ishlab chiqadi.
7. Respublika tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasi. Respublikada tabiatni muhofaza qilish, tabiiy zahiralaridan unumli foydalanish va qayta ishlab chiqarish masalalari bilan mana shu Davlat qo’mitasi shug’ullanadi. Qoraqaliog’iston Avtonom Respublikasi va barcha vnloyatlarda tabiatni muhofaza qilish qo’mitalari mavjud.
Respublika tabiatni muhofaza qilish Davlat Qo’mitasining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Atrof-muhitning holati va undan foydalanish ustidan nazorat qiladi.
2. Tabiatni muhofaza qilish me’yorlarini buzuvchi sanoat ob’ektlarini qurish va ishlatishni man yetadi.
3. Vazirliklar va idoralar faoliyatini muvofiqlashtirish, tabiatdan unumli foydalanish sohasida yagona ilmiy-texnik siyosatni ishlab chiqib, amalga oshiradi.
4. Ekologik me’yorlar, qoidalar va standartlarni tasdiqdaydi.
5. YAngi texnika va texnalogiyalarni, shuningdek, yangi korxonalar qurilash loyihalari va rekonstruksiyasi bo’yicha davlat ekologik ekpertizasini o’tkazadi.
6. Moddalarni atmosferaga chiqarish, chiqindilarni yo’qotish, suvdan va atmosfera havosidan foydalanish, Erlarni ajratish uchun ruxsatnomalar beradi.
7. Tabiatni muhofaza kilish bo’yicha xalqaro hamkorlik, rejalarini tuzadi va amalga oshiradi.
O’zbekiston Reepublikasida eski qonuniy aktlarni qayta ko’radigan va yangilarini yaratadigan qonunchilikning isloxoti o’tkazilmoqda. Fuqarolarning ekologik xavfsizligi 1992 yil 8 dekabrda Respublika Oliy Majlisi XI sessiyasida qabul qilingan Konstitutsiya bilan kafolatlanadi. Tabiatni muhofaza qilish bo’yicha qonunlar tabiatni muhofaza qilish aa tabiatdan oqilona foydalanishning qabul qilingan tamoyillari asosida axoli ekologik xavfsizligining iqtisodiy va ijtimoiy shart-sharoitlarini yaratdi.
1. O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 3 iyulda qabul qilingan “Davlat sanitar nazorati to’g’risida”gi qonuni ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi, turli iqtisodiy faoliyat uchun sanitar me’yorlarni belgilaydi, sanitar me’yorlarni buzadigan va atrof-muhitga salbiy ta’sir ko’rsatadigan faoliyatni ta’qiqlaydi.
2. Ekologik munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy akt O’zbekiston Respublikasining 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan “Tabiatni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonuni hisoblanadi.
3. O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 6 mayda qabul qilingan. “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi qonuni suv munosabatlarini, axoli va xalq xo’jaligi ehtiyojlari uchun suvdan oqilona foydalanishni tartibga soladi, sheningdek, suv munosabatlari sohasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolarning huquqlarini himoya qiladi.
4. O’zbekiston Respublikasining 1993 yil 7 mayda qabul qilingan “Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to’g’risida»gi qonuni hozirgi va kelgusi avlodlar ehtiyojlarini ko’zlab, milliy boylik va umumxalq mulki hisoblangan noyob tabiiy komplekslarni tashkil qilish, boshqarish va muhofaza qilishning umumiy huquqiy, ekologik, iqtisodiy, tashkiliy asoslarini belgilaydi.
5. O’zbekiston Respublikasining 1996 yil 27 dekbrda qabul qilingan “Atmosfera havosni muhofaza qilish to’g’risida”gi qonuni davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat uyushmalari va fuqarolarning atmosfera havosini muhofaza qilish sohasidagi faoliyatini huquqiy tartibga solishni belgalaydi.
6. Zarur huquqiy asosni yaratish uchun hozirdayoq atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiatdan foydalanish va energiyadan foydalanish O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 25 aprelida qabul qilingan “Energiyadan oqilona foydalanish to’g’risida”gi qonuni bilan to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita bog’langan 100 yakin qonuniy hujjatlar qabul qilingan.
7. O’zbekiston Respublikasining “O’simliklar dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida”gi qonuni 1997 yil 26 dekabrda qabul qilingan. Tabiiy o’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
8. O’zbekiston Respublikasining “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida”gi qonuni 1997 yil 26 dekabrda qabul qilingan. Hayvonot dunyosini muhofaza qilish, undan oqilona foydalanish va qayta tiklash sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
9. O’zbekiston Respublikasining 1999 yil 15 aprelda qabul qilingan “O’rmon to’g’risida”gi qonuni o’rmonlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi.
10. Tabiatni muhofaza qilish qonunlarini bueganligi uchun jinoiy, ma’muriy, fuqorolik-huquqiy (moddiy), intizomiy va mulkiy javobgarlik belgilangan va bu O’zbekiston Respublikasining “Jinoiy javobgarlik” kodeksida, “Ma’muriy javobgarlik” kodeksida, “Fuqoroviy” va “Mehnat” kodeksilarida o’z aksini tongan.
Atrof-muhitni muhofaza qilish muammosi respublika ekologik siyosatining ajralmas qismiga aylandi, O’zbekiston 10 ta konvensiyaga qo’shildi va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida hamkorlik qilish to’g’risidagi 12 Xalqaro shartnomalarni imzoladi va ularning shart va talablarini bajarish bo’yicha Jahon Hamjamiyati oldida ma’lum majburiyatlarini qabul qildi. Masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish, cho’llashishga qarshi kurash, biologik xilma-xillikni saqlash, Ozon qobig’ini yemirtiruvchi ozon (Oz), metan (SN₄) va shunga o’xshagan zaharli g’azlar (freon, xlor birikmalari va 6oshqalar)ning atmosfera havosiga chiqarib tashlash miqdorini kamaytirish buyicha milliy strategiya va harakat dasturlarini ishlab chiqish zaruratini yuzaga. keltirdi va ushbu masalalar CHegaralararo loyihalar doirasida bajarilib kelinmoqda.
Bundan tashqari, Orol fojiasi hozirgi vaqtda davlatlararo ahamiyat kasb etgan yirik ekologik falokat hisoblanadi. Ekologik sharoitlarni yaxshilash maqsadida 1994 yil yanvar oyida Markaziy Osiyo mamlakatlarining rahbarlari tomonidan “Orol dengizi havzasida ekologik sharoitni yaxshilash uchun konkret harakatlarning dasturi” qabul qilindi. Dastur Orol inqirozini yumshatishiga qaratilgan loyihalar mujmuasidan iborat bo’lib, 1997 yiddan boshlab loyixalarni amalga oshirish ishlari boshlangan. Eng yirik loyihalardan biri – “Orol dengazi havzasida suv zahiralari va atrof-muhit holatini boshqarish” loyihasi hisoblanadi. Ushbu loyiha Orolni suv bilan ta’minlash ishlarini yo’lga qo’yish, ko’l tizimlarini tiklash, chegaralararo suvlar miqdorini hisobga olish va sifatini yaxshilashga yo’naltirilgan. Albatta, ushbu loyihalarni amalga oshirish Orol bo’yidagi ijtimoiy-ekologik vaziyatni sog’lomlashtirishga katta ko’mak beradi. O’zbekiston ushbu loyihalarni amalga oshirishga katta hissa qo’shib kelmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ekologik qonunchilik aktlarida ekologik huquqiy javobgarlikni maxsus me’yorlari mavjuddir. Barcha sanoat korxonalari uchun yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan tashlamalar va ifloslovchi moddalarni chiqarishning individual me’yorlari belgilangan. Amaldagi qonunlarga ko’ra, limitdan ortiq tashlama va chiqindilar uchun to’lov to’lash zarurdir. Bu mablag’lar asosan Respublika va mahalliy tabiatni muhofaza qilish fondlariga tushadi. Ularning ma’lum qismi tabiatni muhofaza qilish loyihalarini amalga oshirishga sarflanadi.
Shuni ham yodda tutish kerakki, qabul qilingan qonunlar orqali har bir ishlab chiqaruvchi korxonaga tabiatni saqlash qonunchiligiga rioya qilish, tabiat zahiralardan samarali foydalanish, atrof-muhitni ifloslantirishdan saqlash, energiya tejovchi, hamda chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni joriy etish tabiiy xom ashyolarni kompleks qayta ishlash atrof-muhit holatlarini nazorat qiladigan avtomatlashtirilgan sistemalar va asbob-uskunalar ishlab chiqarish vazifalari yuklatilgan.
Atmosfera havosining musaffoligi hamda atrof-muhitni tozaligi yangi zamonaviy texnologiyalarni, asbob-uskunalarni yaratuvchi muxandis-texnologlardan, avvalambor, ekologik vaziyatlarni e’tiborga olishlarini talab qiladi. Har qanday texnik echim faqat texnika va iqtisodiy shartlarni bajarishgina emas, balki ekologik muammolarni inobatga olgan holda qabul qilinadi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday loyixaviy echimlar, albatta, ekologik ekspertizadan o’tkazilishi shart: yangi yaratilayotgan texnologik jarayonlar, mashinalar, qurilmalar, asbob-uskunalar, shuningdek, yangi materiallar, ularni xalq xo’jaligida joriy etishdan oladigan iqtisodiy daromad bilan bir qatorda, yuqori ekologik xavfsizlik darajasi ta’minlanishi kerak.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, atrof-muhitni muhofaza qilishning huquqiy me’yorlari faqatgina qabul qilingan qonunlar bilan emas, balki qonun kuchiga ega bo’lgan texnik me’yorlar va davlat andozalari (standartlari) bilan ham belgilanadi. Masalan, DAVAN 17.2.3.01-86. Atmoefera. Aholi yashaydigan punktlarda havo sifatini nazorat qilish qoidalari; DAVAN 17.0.0.04-90. Sanoat korxonasining ekologik pasporti; DAVAN 17.2.1.04-87. Tabiatni muhofazalash. CHiqindilarni tarkibi bo’yicha tavsiflash; DAVAN 28.74-82. Ichimlik suvi; DAVAN 27.61-84. Markazlashgan xo’jalik ichimlik suv ta’minoti manbalari. Tanlash qoidalari va gigienik-texnik talablari va shunga o’xshash bir qator davlat andozalari qabul qilingan va ular har bir ishlab chiqarish korxonasida qo’llanib kelinmoqda.
Tabiatni muhofaza qilish qonunini bueganlik uchun aybdorlarga quyidagi choralarni qo’llash nazarda tutilgan.
1. Intizomiy jazo. Hayfsan e’lon qilish, o’rtacha oylik ish haqining 20%dan ortiq bo’lmagan miqdorda jarima solish ichki mehnat tartibi qoidalarida xodimga o’rtacha oylik ish haqining 40%dan ortiq bo’lmagan miqdorda jarima solish.
2. Ma’muriy javobgarlik. Davlat nazorat tashkilotlari tomonidan aybdor shaxslarga jarima solish.
3. Moddiy javobgarlik. Mansabdor shaxslar yoki alohida fuqorolar tomonidan etkazilgan moddiy zararni undirib olish.
4. Jinoiy javobgarlik. O’zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi asosida tartibga solinadi va 1, 4 va 8 oygacha ozodlikdan maxrum etish nazarda tutilgan.

Hozirgi vaqtda global tavsifga ega bo‘lgan ekologik muammolarni hal qilish muhim va zarur ekanligi butun dunyo mamalakatlari tomonidan tan olindi. Mamlakatlarning geografik o‘rni va iqtisodiy rivojlanishdan qat’iy nazar ularning serqirra va o‘zaro bog‘liqligining umumiy chora-tadbirlari va takliflarini ishlab chiqishni talab qiladi. Shu bilan birga ta’kidlash joizki, jahonning turli mamlakatlari atrof-muhitni sog‘lomlashtirish dasturlarini hayotga tatbiq qilish bo‘yicha bir xil imkoniyatga ega emas. Bu borada hamkorlik va dunyo hamjamiyatining yordami ham muhimdir.

Tabiatni muhofaza qilishdagi xalqaro aspektlar quyidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi:
tabiatdan foydalanish milliy dasturlarini tadbiq qilishda tajriba almashuv;
davlatlararo dastur hamda bitimlarni yaratish va joriy qilish;
atrof-muhit holatini nazorat qilish bo‘yicha xalqaro tashkilotlarni ta’sis etish va qabul qilingan bitimlarni bajarish.
Hozirgi vaqtda barcha rivojlangan mamlakatlarda atrof-muhitni muhofaza qilish milliy dasturlari ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq qilinmoqda. Bu dasturlarni tadbiq qilish, birinchi navbatda, to‘planib qolgan ifloslanishni yo‘qotishga, ko‘zda tutilgan choralar asosan ishlab chiqarish faoliyati natijasida kelib chiqqan noxush natijalarni bartaraf etishga yo‘naltiriladi. Bunday yondashish dastlab o‘zini oqladi, keyinchalik esa, ba’zi hollarda ekotizimni buzilganligi sababli tezkorlik bilan qutqarish ishlarini olib borishga to‘g‘ri keldi. Hozir bularga boshqacha urg‘u berilmoqda. Ko‘pgina mamlakatlarda tabiatdan foydalanish bo‘yicha majmuali dasturlar qabul qilingan. Bular qonuniy ravishda amal qiladi. Unda tabiatdan foydalanish faoliyatini tartibga solish bo‘yicha davlatning kuchli roli o‘z ifodasini topgan, huquq va ma’suliyati aniqlangan.
Rivojlangan mamlakatlarda tabiatdan foydalanish tadbirlariga davlatning aralashuvi sezilarli tavsifga ega. Boshqarish tizimlari tuzilib, ularda tabiatdan foydalanish sifatining maqsadlari, ularning ob’ektlari (havo baseyni, suv tizimlari, yer resurslari, o‘rmonlar va boshqalar) ko‘rsatilgan. Atrof-muhit monitoringi, jarayonlarniboshqarish, moliyalashtirish, tabiatdan foydalanish faoliyatlarini rag‘batlantirish qoidalari ishlab chiqilgan.
So‘nggi yillarda atrof-muhit holatiga ma’sul tarmoq vazirliklarini o‘z ichiga olgan davlat boshqaruv organlarining ko‘payish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Barcha mamlakatlarda milliy miqyosida tabiatdan foydalanish siyosatiga rahbarlikni uyushtiruvchi mrkaziy organlar paydo bo‘ldi. Masalan, Yaponiyada atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi, Fransiyada vazirlik, AQShda atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha Federal Agentlik (qator shtatlarda o‘z bo‘limiga ega) va boshqalar.
Tabiatni muhofaza qilishni davlat tomonidan tartibga solish usullarini turli-tumanligiga qaramasdan, bu yerda umumiylik shundan iboratki, davlat tabiat muhofazasi siyosatining maqsadlarini o‘rnatadi, tabiatdan foydalanuvchilar bilan o‘zaro munosabat me’yorlarini, ya’ni xo‘jalik mexanizmi deb ataluvchi qoidalarni ishlab chiqadi. Bu mexanizm o‘zining elementlari bilan iqtisodiy va noiqtisodiy tavsifga ega bo‘lib, bozor munosabatlari asosida harakat qiladi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda ekologik siyosatni o‘tkazish va harakat qilish asosida turli xil ifloslanish standartlarini o‘rnatish yo‘li bilan atrof-muhitning me’yoriy sifat holati tamoyillariga asos solindi. Bu andozaga o‘tish bilan soliq siyosatiga mos ravishda (jazolovchi, avf etuvchi va rag‘batlantiruvchi tavsifga ega bo‘lgan) imtiyozli kredit berish, me’yoriy va me’yoridan ortiq darajasi uchun to‘lovlar, jarima to‘lash va boshqalar amalga oshiriladi.
Noiqtisodiy sharoitlarga quyidagilara kiradi:
ishlab chiqarishni bevosita ta’qiqlash;
korxonani yopishni ma’muriy hal qilish;
jinoiy javobgarlikka tortish.
Masalan, AQSH tabiatni muhofaza qilish agentligi har bir fuqaro yoki kompaniyaga me’yoridan ortiq ifloslantirganligi uchun jinoiy ish qo‘zg‘atib, qamoq jazosini o‘rnatish huquqiga esa.
Hozirgi vaqtda tabiat muhofazasi bo‘yicha faol siyosatga o‘tish rivojlanayotgan mamalakatlarga xosdir. Ularda chegaralash, ishlab chiqarish hajmining o‘sayotgani bilan emas, balki “iflos” ishlab chiqarish korxonalari sonining ko‘payishi bilan bog‘liq. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda tabiat muhofazasi bo‘yicha qonunlar ishlab chiqildi, davlat organlari ta’sis etildi, ekotizimni saqlash dasturlari yaratilmoqda, ifloslanish andoza va me’yorlari ishlab chiqilmoqda. “Uchinchi dunyo” mamlakatlari uchun albatta rivojlangan mamlakatlar tajribasi, xususan tejash, chiqindisiz texnologiya, agrar sohada hosildorlikni ko‘tarish va yoqilg‘i – energetika resurslaridan foydalanish samaradorligi kabilar muhimdir. Bu tajribalar tabiat muhofazasi bo‘yicha juda ko‘p muammolarni yechishda, umumiy ijimoiy-iqtisodiy rivojlanish vazifalarini amalga oshirishda xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslikka yordam beradi.
O‘tish davrini o‘tayotgan mamlakatlarda (Markaziy va Sharqiy Yevropa, Rossiya, MDH) tabiat muhofazasi bo‘yicha faoliyat tajribalari o‘sha rejalai, Markaziy boshqaruv davrida to‘plangan edi.
XX asrning 70-80 yillarida tabiat muhofazasi bo‘yicha qator qonunlar ishlab chiqildi va qabul qilindi. Tabiat muhofazasi bo‘yicha davlat boshqaruv tizimi yaratildi. Iqtisodiy monitoring (nazorat punktlari tizimi havo va suv havzalari holati) barpo qilindi, iqtisodiy ta’sir qilish elementlari (soliq, dotatsiya, jarima, imtiyoz), ekologik fondlar tuzila boshladi. Hozirgi vaqtda (ayniqsa, o‘tish davrini o‘tayotgan mamlakatlarda) bu tajribalarning ijobiy tomonlarini saqlab qolish muhim ahamiyatga ega. Murakkab ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda tabiat muhofazasi uchun sarf-harajatlarni tejash uchun moyillik bo‘ladi. shub lian birga bozor iqtisodiyotiga o‘tish nafaqat mamlakatni iqtisodiy ahvolini yaxshilaydi, balki unda ekologik vazifani yaxshi tomonga o‘zgartiradi.
Birinchidan, bu qayta ko‘rish tizimining zarurligiyu ya’ni xo‘jalikning “og‘ir” sektorida qator samarasiz ishlab chiqarish korxonalarini yo‘qotish bilan va markazlashgan iqtisodiyot uchun xos bo‘lgan resurslarni yo‘qotishni to‘xtatish bilan bog‘liq.
Ikkinchidan, korxonalarni davlat moliyasiga kirib borishini to‘xtatish, resurslarni subsidiya qilishni to‘xtatish bilan bog‘liq. Bu resurslarni iste’mol darajasini, xususan energiyasizlikni pasaytiradi.
Uchinchidan, kapitalni haqiqiy qiymatiga ishonch hosil qilish bilan bog‘liq. Xom-ashyo resurslarini foydalanishda isrofgarchilikka barham berish bilan birga ishlab turgan korxonalarda jihozlarni uzluksiz almashtirib turishga to‘g‘ri keladi, hamda yangilarini qurish va eski texnologiyalarni konservatsiya qilinadi.
To‘rtinchidan, xususiylashtirish bilan bog‘liq, ya’ni davlatni ekologik harajatlardan holi qilish. So‘nggi yillarda bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda zararli chiqindilar hajmi keskin kamaydi. Bu birinchi nabvatda iqtisodiyotni isloh qilish sharoitida ishlab chiqarishni rasayishi bilan bog‘liq bo‘ladi. shuning uchun tabiat muhofazasi borasida shunday choralar qabul qilish mumkinki, qaysiki buni u yoki bu mamlakatda inqirozdan chiqqandan keyin ham qo‘llasinlar.
Atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha hamkorlik hozircha chorak asrlik tarixga ega. XX asr 70 yillarining boshlariga kelib shu narsa ravshan bo‘ldiki, jamiyat va tabiat munosabati natijasida insoniyat uchun ofat keltiruvchi muammolar kelib chiqdi, bu esa biosferada qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlardir. Shuning uchun atrof-muhit muhofazasi vazifasi xalqaro tavsifga ega bo‘lib qoldi. Bu muammoni hal qilishning hozirgi zamon bosqichiga 1975 yildagi Stokgolm BMT dasturini amalga oshiruvchi YUNER tashkiloti tuzildi. Uning shtab kvartirasi Nayrobida joylashgan. YUNERning rahbar organi bo‘lib har to‘rt yilda. BMT bosh assambleyasi tomonidan, saylanadigan boshqaruvchilar kngashi hisoblanadi.
Kengashning vazifasi quyidagilar:
- atrof-muhitni muhofazasi bo‘yicha xalqaro hamkorlikda boshqosh bo‘lish;
- tadbirlar o‘tkazishda tavsiyanomalar berish;
- dasturlarni amalga oshirishda rahbarlik qilish;
- atrof-muhitni dunyoda muttasil ravishda kuzatib borish;
- atrof-muhit bo‘yicha baho, bilim va axborotlar to‘plashda xalqaro hamjamiyatlarga yordam berish.
Shu munosabat bilan atrof-muhit muhofazasi ko‘p qirrali, majmuali muammo bo‘lib, YUNER faoliyatiga qo‘shimcha tarzda, uning alohida aspektlari bilan avtonom maqomga ega BMT tarkibidagi quyidagi ixtisoslashtirilgan tashkilotlar shug‘ullanadilar:
YUNESKO – “Inosn va biosfera” dasturi bo‘yicha ishlarni bajaradi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omillari, inson va muhit orasidagi o‘zaro aloqalar bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazadi.
FAO – maqsadi: qishloq xo‘jaligi, o‘rmon, baliq mahsulotlari ishlab chiqarish va qayta ishlashni yaxshilash. Agro sohada suv va tuproq resurslaridan oqilona foydalanish, o‘g‘it va pestesidlardan oqilona foydalanish hamda yangi va tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirish.
HST – (Xalqaro sog‘liqni saqlash tashkiloti) – suv, oziq-ovqat bilan ta’minlash xavfsizligi, chiqindilarni haydash ekologik xavfsizligi vazifalarini bajaradi.
YUNIDO – industrial (sanoat) rivojlanish va yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‘rnatishda ko‘maklashadi.
MAGATE- radiatsiyadan himoyalanish va xavfsizlanish me’yorlarini ishlab chiqadi, radioaktiv materialarni transportirovka qilishda va chiqindiga chiqarishga hamkorlik qiladi.
GEF (global ekologik fond) – XX asrning 90 yillari boshlarida tashkil etilgan, sayyoraviy tavsifga ega bo‘lib, asosan rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam beradi. Bu fond faoliyatida uchta xalqaro struktura ishtirok etadi: 1) BMTning rivojlanish dasturi; 2) Atrof-muhit bo‘yicha BMT dasturi; 3) Jahon Banki.
Jahon Banki dastlab to‘rtta eng muhim yo‘nalishni moliyalashtirdi:
- iqlimni iqliqlanishi;
- xalqaro suvlarning ifloslanishi;
- biologik turfa olamni kamayib borishi;
- ozon qatlamini yemirilishi.
Bu yuqoridagi barcha tashkilotlar mustaqil bo‘lib, hukumatlararo kelishuv asosida tuzilgan va keng xalqaro nufuzga ega. Bulardan tashqari atrof-muhit muhofazasi masalalari bilan yana boshqa ko‘pgina tashkilotlar. BMT tarkibida yoki holis tarzda shug‘ullanadilar.
Mintaqaviy ekologik muammolar turli komissiyalar faoliyatida o‘z ifodasini topadi. Ular dunyoning turli qismlarida ijtimoiy-iqtisodiy holatni o‘rganadilar, hukumatlar uchun tavsiyanomalar ishlab chiqaradilar va loyihalarni tadbiq etishda ishtirok etadilar.
Masalan: ESKATO komissiyasi
Yuqorida ko‘rsatilgan BMTning barcha tashkilotlari, ko‘p sonli hukumat va nohukumat tashkilotlari bilan hamkorlikda harakat qiladi. Bularga masalan, tabiat va tabiiy resurslarni muhofaza qilish xalqaro kengashi, hayvonlarni himoya qilish Xalqaro Federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin.
Sayyoraviy ekologik – iqtisodiy muammolarni hal qilish yo‘llarini ishlab chiqishda tabiat muhofazasi bo‘yicha xalqaro konferensiyalarning ahamiyati katta.
Stokgolm (1972) konferensiyasi ochilgan kun 5 iyun – Butun dunyo atrof-muhitni himoya qilish kuni deb e’lon qilingan. Shundan beri har 5 yilda shunday konferensiya o‘tkaziladi. So‘nggisi Yhanesburgda 2002 yilda bo‘lib o‘tdi. 
Xususan milliy hokimiyat a’zolari ekologik vositalardan foydalanishda va ekologik sarf-harajat borasida shunday yondashishga diqqat e’tiborini qatarishlari lozimki, ya’ni bunda, ifloslanish sarf-harajatlarini ifloslantiruvchi qoplashi kerak. Barqaror rivojlanishga erishish uchun davlat hayotga to‘g‘ri kelmaydigan ishlab chiqarish va iste’mol modellarini chegaralashi va tugatishi kerak.
Mintaqaviy tavsifga ega bo‘lgan konferensiyalar ham muhim rol o‘ynaydi. 1995-yilda “Yevropa uchun atrof-muhit” deb ataluvchi umum Yevropa konferensiyasi o‘tkazildi. Unda “Yevropa uchun ekologik dastur” qabul qilindi.
1983 yil BMTning Vosh Assambleyasida “2000 yilgacha va undan keyingi davrda tarof-muhit muhofazasida ulkan istiqbollar haqida doklad” deb nomlanuvchi bashorat qabul qilindi. 1987 yilda ma’ruza tasdiqlandi. Bunda, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish asosini tashkil etuvchi g‘oyalar ilk bor shakllandi.
Atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha Dekloratsiya ishlab chiqish taklif qilindi. Bu boradagi ishlarni faollashtirish uchun konferensiya qarori bilan 1992 yil barqaror rivojlanish bo‘yicha BMT komissiyasi tuzildi.
Bugungi kunda BMTning “XXI asrga kun tartibi” dasturi amal qilmoqda. U 2002 yil Yohanesburg konferensiyasida qabul qilingan bo‘lib, unda global ekologik xavfsizlikni ta’minlash maqsadida chora-tadbirlar belgilab olingan.
So‘nggi yillarda xalqaro hamkorlikning konferensiya, ko‘p yoki ikki tomonlama bitim kelishuvi, shartnoma, dasturlar deb ataluvchi shakllarga paydo bo‘ldi. Tabiat muhofazasini u yoki bu aspekti bo‘yicha mamlakatlarda qabul qilingan majburiyatlar, ularning yakuniy ifodasidir. Bu konferensiyalarning eng ahamiyatlisi quyidagilar:
- uzoq masofada havoning tarnschegaraviy ifloslanishi to‘g‘risida (1979 yil);
- ozon qatlamini muhofazasi to‘g‘risida (1992 yil);
- dengizlarni chiqindi va boshqa mahsulotlar Bilan ifloslanishi oldini olish to‘g‘risida (1975 yil);
- Qora dengizni ifloslanishdan saqlash bo‘yicha (1992 yil);
- biologik turli-tumanlik to‘g‘risida (1992 yil);
- butun dunyo madaniy va tabiiy meroslarini muhofaza qilish to‘g‘risida va boshqalar.
Yuqorida ko‘rsatilgan konvensiyalar ko‘zda tutilgan maqsadga erishishda aniq choralarni qo‘llashni oldindan ko‘rsatib beradi. Masalan: “Havoni transchegaraviy ifloslanishi to‘g‘risida”gi konvensiyada ma’lum vaqtga oltingugurt ishlab chiqarishni kamaytirish, azot oksidlanishini me’yorida bo‘lishi vazifalari ko‘rsatiladi. So‘nggi yillarda chidamli organik birikmalar va og‘ir metallarni chiqarib tashlashni chegaralash bo‘yicha tadbirlar o‘tkazilmoqda. 1996-1997 yillarda bu konvensiya bir necha kelishuvlar bilan yana to‘ldirildi. Shu kabi maqsadlar atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha konvensiya va bitim doirasida ishlab chiqilgan xalqaro dasturlarga ega.
1993 yilda Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun tabiat muhofazasi bo‘yicha harakat dasturi qabul qilindi va mintaqada harakat qiluvchi xalqaro tashkilot va xususiy investorlarning Yevropa kengashi komissiyasi tashkil etildi. Dastur asosini quyidagilar tashkil etdi:
- siyosatni isloh qilish;
- konstitutsion tizimni mustahkamlash;
- investitsiya.
Harakat dasturi strategik yondashuv uchun barcha tadbirlarni qamrab olgan. Asosiy e’tibor, birinchi navbatda o‘tkaziladigan harakatlarga qaratiladi. Ammo shu shart bilan-ki, ya’ni uzoq muddatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilinishi Bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Ekologik yondashishi harjat va nafni sinchkovlik Bilan tahlil qilinishiga asoslanish kerak. Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagimavjud resurslar atrof-muhit holatini yaxshilash uchun juda chegaralangan imkoniyatiga ega. Nari borsa kelasi, besh-o‘n yilni o‘z ichiga olishi mumkin. Chegaralangan resurslar birinchi navbatda eng zarur muammolarni yechish uchun soliqlar, harajatlarni qoplash sxemasi kabi bozor mexanizmi elementlaridan foydalanish, atrof-muhitni orzu qilingan holatga keltirishda yordam beradi. Bunga, albatta tartibga solishning odatiy yondashuvlari bilan erishiladi. Tartibga solish chora-tadbirlarni o‘tkazish, asosan mayda ifloslantiruvchi zarrachalarning zararini sinash nazorati orqali amalga oshiriladi (og‘ir metallar, ayniqsa qo‘rg‘oshin zarralari, zaharli kimyoviy vositalar). Birinchi navbatda diqqat e’tiborni lokal muammolarga qaratish kerak. Ko‘pgina odamlar, ularning sog‘ligiga ta’sir ko‘rsatuvchi atmosfera, tuproq tarkibidagi qo‘rg‘oshin, havodagi oltingugurt changlari, nitratlar hamda ichilik suvi va oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi zararli vositalardan jabrlanadilar. Bu muammoni yechish sog‘liqni saqlash va farovonlikni oshirishga kata naf keltiradi.
Zararli chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar keng miqyosli transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni hal qilishda ham o‘z hissasini qo‘shishi kerak. Avvalo, ekologik zarar keltirganlik uchun javobgarlik to‘g‘risidagi masalalarini hal qilish muhimdir. Buni aniqlamaslik moliyalashtirish va xususiylashtirishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Hukumat, amaliy maqsadlarda oldin ifloslanish Bilan bog‘liq zararlarni qoplash bilan shug‘ullanishi kerak. Hukumat ekologik standartlarni aniq belgilashi kerak. Chunki, bugungi korxonalarning egaligi yangi qoidalarga rioya qilishlari kerak hamda yangi sharoitga o‘tib ishlash davrini ham aniqlash kerak.
Homiy mamlakatlar Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari transchegaraviy va sayyoraviy muammolarning yechimini tezlashtirish uchun mablag‘ ajratish masalalarini ko‘rib chiqishlari kerak. Sarf-harajatlarni minimum darajasiga qadar kamaytirish Yevropa mamlakatlarining aksariyat qismini diqqat e’tiborida turibdi. Agar transchegaraviy oqimlarga sarf-harajatlar qisqarsa, mamlakatlar boshlang‘ich erkin harakat qiladilar yoki eng muhim vazifalarni bajaradilar.
Ekologik – iqtisodiy dastur vazifalarini amalga oshirish uchun g‘ator xalqaro tashkilotlarning moliyaviy yordami imkoniyati xalqaro hamkorlikning muhim yo‘nalishi hisoblanadi. Bu yordamni Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro valyuta fondi, Qishloq xo‘jaligi taraqqiyoti bo‘yicha Xalqaro fond. YUNEF fondi va boshqalar ajratishi mumkin.