O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

Yuklamalar kartogrammasi 
BPP joylanish o‘rnini tanlash uchun korxona bosh planiga 
yuklamalar kartogrammasi chiziladi. Kartogramma deganda har bir sex, 
obyektlar maydonlarida chizilgan doiralar tushuniladi. Ularning markazlari 
qilib obyektlar, sexlar planlarining markazlari olinadi. Chizilgan 
doiralarning yuzalari, olingan masshtabda, sex yuklamalariga teng bo‘ladi. 
Sex yoki korxona yuklamalarining markazlari elektr energiya qabul 
qiluvchilarning simvolik markazi hsoblanadi. BPP va sex podstansiyalarini 
imkoniyat boricha ushbu markazga joylashtirish kerak. Bu esa yuqori 
kuchlanishli elektr energiyasini iste’molchilarga yaqinlashtiradi, yuqori va 
past kuchlanishli tarqatuvchi elektr tarmoqlarining uzunligini qisqartiradi, 
sarflanadigan o‘tkazgichlar uzunliklarini kamaytiradi va elektr energiyasini 
nobudgarchiligini ozayishiga olib keladi. Bulardan tashqari, kartogramma 
asosida elektr yuklamalarni korxona hududida qanday taqsimlanganligini 
tassavvur qilish imkoniyati yaratiladi.
yorug‘lik yuklamasi;
past kuchlanish yuklamasi; 
yuqori kuchlanish yuklamasi. 
7.1-rasm. Yuklamalar kartogrammasi. 

---

98 
Kartogrammani aktiv va reaktiv yuklamalar uchun alohida-alohida 
qurish maqsadga muvofiqdir. Chunki aktiv va reaktiv quvvat 
iste’molchilarning korxona maydoni bo‘yicha joylashishlari har xil bo‘lib, 
ular ayrim-ayrim manbalarga ulanishlari mumkin.
Kartogramma 
doiralarining 
radiuslari 
quyidagi 
formulalardan 
aniqlanadi: 
r
P
m
ia
xi


;
r
Q
m
ip
xi


;
Bu yerda, 
P
x.i
-
i
- sexning hisobiy aktiv quvvati; 
Q
x.i
- 
i
- sexning xisobiy reaktiv quvvati; 
m
- doira yuzini aniqlash uchun mashtab.
Aktiv yuklamalarning ta’minoti elektr sistemasidan bajarilsa, reaktiv 
quvvat manbasi sifatida maxsus kondensator batareyalarini, sinxron 
kompensatorlarni, reaktiv quvvatning ventilli statik manbalarini ishlatilishi 
mumkin. Reaktiv quvvat manbalarini o‘rnatish joyi reaktiv quvvat 
kartogrammasi asosida yuklamalarning simvolik markazini aniqlash 
natijasida topiladi. Reaktiv quvvat kompensatorlari o‘rinlarini noto‘g‘ri 
tanlash reaktiv quvvat oqimlarini elektr ta’minoti tizimi elementlaridan 
keraksiz harakatlariga olib keladi va elektr energiyaning qo‘shimcha 
nobudgarchiliklariga sabab bo‘ladi.
Kartogrammaning har bir doirasini sektorlarga ajratish mumkin. Bu 
sektorlarning yuzalari mos ravishda yuqori kuchlanishli past kuchlanishli 
va yorug‘lik yuklamalariga proporsional bo‘ladi. Agar biror sexda yuqori 
kuchlanishli, past kuchlanishli iste’molchilar va yoritish qurilmalari 
mavjud bo‘lsa hisobiy quvvat uch tashkil etuvchidan iborat bo‘ladi, ya’ni: 
P
x
=P
yu.k
+P
pk
+P
yo
 
Bu yerda, 
P
x
- sexning umumiy xisobiy aktiv yuklamasi; 
P
yu.k 
- sexdagi yuqori kuchlanishli iste’molchilarning hisobiy quvvati; 
P
p.k
- past kuchlanishli iste’molchilarning hisobiy quvvati; 

---

99 
P
yo
 
- yoritish qurilmalarining hisobiy yuklamasi.
Rasmda sex yuklamasining doirasi va yuqori kuchlanishli iste’molchilar, 
yoritish qurilmalar hosil qilgan yuklamalarning sektorlari ko‘rsatilgan. 
Sektorlarning markaziy burchaklari quyidagi aniqlanadi. 
;
360
0
.
1
x
k
yu
P
P



;
360
0
2
h
yo
P
P



Rasmda misol tariqasida o‘rtcha quvvatli sanoat korxonasining yuklamalar 
kartogramma ko‘rsatilgan. Kartogramma tahlili ko‘rsatishicha korxonaning 
3 va 5-sexlari eng ko‘p aktiv yuklamalarga ega. Yuqori kuchlanishli 
iste’molchilar faqat 5-sexda mavjud bo‘lib, barcha sexlar kichik 
kuchlanishli yuklamalar va yoritish qurilmalariga ega. Kartogrammani 
ko‘rishda doiralarning markazlari sex shakllarining geometrik 
markazlariga joylashtirilgan.